Letrarësia dhe vërtetësia në letërsinë dëshmuese
Ndërmjet letërsisë, publicistikës dhe burimologjisë, letërsia me karakter dëshmues, letërsia dokumentare, ka pasur fare pak vëmendje në historishkrimin letrar dhe po aq pak vend në tekstet shkollore e universitare</p>
I. Ndërmjet letërsisë, publicistikës dhe burimologjisë, letërsia me karakter dëshmues, letërsia dokumentare, ka pasur fare pak vëmendje në historish-krimin letrar dhe po aq pak vend në tekstet shkollore e universitare. Përveç “Shtigjeve të lirisë” (H. Stërmilli) dhe ndonjë ditari tjetër lufte (duke përfshirë së fundmi “Ra ky mort e u pamë” të I. Kadaresë), nga tradita e ditarëve nuk ka të tjera vepra që të jenë studiuar mirë dhe thellë në anën letrare. Madje dhe romanet e shkruar në formë ditari (”Shkodra e rrethueme” e dom Ndoc Nikës) ose që përmbajnë brenda tyre ditarë artistikë (”Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, “Njeriu me top”) janë studiuar si gjithë të tjerët, pa ndonjë vëmendje për përdorimin e vetës së një ditar-mbajtësi si mjet letrarësie.</p>
1. Në të vërtetë tradita e ditarëve në shkrimet shqip është shumë më e her-shme dhe më e gjerë se ajo që dihet. Të paktën prej De Radës, i cili mbajti një “ditar me kod” (A. Pipa), nis kjo traditë në letërsinë laike, pa përmendur shënimet e pafundme në formën e kronikës dhe dëshmisë, që gjenden në dorëshkri-met kishtare (”Diptiku i kishës së Shën Gjergjit”, “Kodiku i Anton Babbi-t”), në regestët vendorë në gjuhën osmane (”Sixhilati i sherijes së Beratit”), ku ruhen shënime jo vetëm historikisht të rëndë-sishme, por edhe formalisht e estetikisht të bukura. Në periudhën e formimit të familjeve patronimike, administrata e fi snikërisë shqiptare kishte gramatia-n dhe logotheti-n e vet, domethënë sekre-tarin dhe zëdhënësin e vet. “Memorie-t” e Muzakajve, gjenealogjitë e bujarëve të tjerë arbër, kronikat e asaj kohe, janë pjesë e një tradite shkrimesh me karakter dëshmues.</p>
Në burimet arkivistike të Shqipërisë ditarë ka në fondin e A. Xhuvanit, të Ali Riza Kosovës, të Dhimitër S. Shuteriqit, të Ismail Vemblanit, të Jacomo Jung-ut, Je-ronim de Radës, Justin Rrotës, Lef Nosit, Lluka Karafi lit, Margareth Haslluck-ut, Martin Ivanajt, Mirash Ivanajt, Mithat Frashërit, Pal Dodajt, Parashqevi Qiria-zit, Pashko Bardhit, Ramize Gjebresë, Selim Shpuzës, Shtjefën Gjeçovit, Teki Selenicës, Xheladin Dedës, Zef Bicit dhe të jo pak të tjerëve. Pjesa më e madhe e tyre janë të panjohur e të pastudiuar, ose vetëm pjesërisht të vlerësuar, për aq sa ka qenë në interesin e studimeve të atyre që i kanë këshilluar. Nga tradita e ditarëve mund të veçohet pa ngurrim prej të tjerëve ditari vetjak i Ramize Gje-bresë, i pabotuar deri më sot, për shkak të përmbajtjes intime (ky ditar nuk duhet ngatërruar me kalendarin e veprimeve të saj si veprimtare antifashiste në zo-nën e Vlorës, Bregut dhe Labërisë), një dorëshkrim që do të mund të provonte se tipologjikisht ditari shkruhet për vete. Shumë prej ditarëve të tjerë nuk kanë të bëjnë me botën brenda (endokosmos), por me botën jashtë dhe me përgjegjësi-në para historisë për ta dëshmuar kohën e jetuar ashtu si është parë e çmuar prej protagonistëve të saj. Nëse letërsia shqipe do të duhej të përfaqësohej në tokrendë botërorë për ditarët, lirisht ai i Ramize Gjebresë do të ishte më i denji.</p>
2. Kujtimet, në dy dekadat e fundme, kanë pasur një fat më të mirë. U përkthye prej gjermanishtes dhe u botua shqip libri i kujtimeve të Ekrem bej Vlorës; nga anglishtja u përkthyen “Memorie-t” e I. Qemalit; dolën nga arkivat shqiptare e të huaja ose nga dosjet vetjake disa dorëshkrime shumë të vlefshme, si “Zogu i shqiptarëve – një histori e jetuar” (Çatin Saraçi), pjesa e parë e kujtimeve të Mehdi bej Frashërit, “Kujtime vogjlie e rinie” të Mustafa Krujës, “Rrno vetëm për me tregue” të At Zef Pllumit, për të përmendur vetëm disa prej titujve me rëndësi tipologjike. Ndërkaq, nuk është vërejtur ndonjë kujdes prapavajtës për botimin e kujtimeve e jetëshkrimeve të një numri shumë të madh veprimtarësh të mendimit shqiptar, që gjithashtu janë në arkiva. Kujtime, shënime biografi ke e autobiografi ke, trajtesa gjenealogjike, prej atyre fragmentare deri te librat e plotë ka në koleksionet nominale të Asdrenit, Andrea Skanjetit, Bedri Peja-nit, Elena Gjikës, Elez Isufi t, Esad pashë Toptanit, imzot Frano Illias, Gjerasim Qiriazit, At Gjergj Fishtës, Gjush Sheldisë, Hodo beg Sokolit, dr. Ibrahim Temos, Isa Boletinit, Ismail Qemalit, Ismet Totos, Jak Urban Jarnik, Karl Gurakuqit, Koço Tashkos, Kol Idromenos, Leonidha Naçit, Luigj Gurakuqit, Mehmet Konicës, Milto Sotir Gurrës, Myfi d bej Libohovës, Nebil Çikës, Nikollë Krajës, Sali Butkës, Syrja bej Vlorës, Thoma Papapanos, Wilhelm Wied-it. Në gjysmën e dytë të shekullit të 20-të kujtimet për arkiv shtohen mjaft. Në mesin e viteve 1960, para se të merrej vendimi për hartimin e një historie të Partisë Komuniste, të gjithë protago-nistëve të së majtës deri në themelimin e saj, veprimtarë të Comintern-it dhe të grupeve komuniste jashtë, iu kërkua të shkruanin kujtimet e tyre dhe ti dorëzonin në ruajtje, duke formuar me to një koleksion të posaçëm. Qoftë prej kujtimeve të shkruara me vullnet vetjak, qoftë prej kujtimeve të shkruara me porosi, mund të nxirren të dhëna me shumë rëndësi për qortime e plotësime në historikishkrimin letrar dhe në his-torinë kombëtare gjithashtu.</p>
3. Letërkëmbimi ndoshta është pjesa më e rëndësishme e gjithë letërsisë do-kumentare. Kjo për arsyen e thjeshtë që letrat janë të pakthyeshme tek autori, dhe kjo i bën ato dëshmi të ditës dhe çastit, që mbeten përjetësisht të tilla, të pakonformueshme. Në një kohë të tillë si kjo e sotmja, kur njerëzit po bëjnë për-pjekje mbi përpjekjet për të përshtatur të shkuarën e tyre me të sotmen, letërkëm-bimi mund të jetë e vetmja trashëgimi që nuk mund ta prekin. Pikërisht për këtë arsye letërkëmbimi është një trashëgimi që e ndihmon fort studiuesin për të kup-tuar “the use and the abuse of history”, “të përdorurit dhe të keqpërdorurit e historisë”, sipas shprehjes së Nietzsche-s. Midis personaliteteve të letërsisë dhe të traditës kulturore shqiptare, letërkëm-bimi më i pasur trashëgohet në fondin e Jeronim de Radës, Dora dIstria-s dhe Mithat Frashërit. Një pjesë e këtij letërkëmbimi është botuar, në gjuhën e origjinalit dhe shqip. Në fondin e Mithat Frashërit mund të gjenden mbi dy mijë letra, ku dëshmohen të dhëna parësore edhe për pjesën më të madhe të dijetarëve të shkencave shqiptare (Milan pl. Å uffl ay, Norbert Jokl, Henri Bari, Carlo Tagliavini, Gaetano Petrotta dhe shumë të tjerë).</p>
, sidomos prej viteve 1960 e këndej, korrespondenca e qytetarëve me zyrat shtetërore mori një përmasë të jashtëza-konshme. Vetëm udhëheqjes politike qendrore i dërgoheshin mesatarisht gjashtë mijë letra në vit. “Laborato-ri” i pranimit, skedimit, përpunimit, përzgjedhjes dhe interpretimit të këtyre letrave është krejt analog me situatat që përjeton Mark Alemi, karakter qen-dror i romanit “Pallati i ëndrrave” të I. Kadaresë. Pjesa më e madhe e këtyre letrave kanë pasur si qëllim si të ndih-mojnë Partinë Komuniste për të përsosur ideologjikisht shtetin, për të mbrojtur pastërtinë e sistemit dhe për të forcuar ndërgjegjen politike bolshevike. Ato janë dëshmi e një shoqërie që “jetonte me vigjilencë” jo vetëm në pikëpamjen kushtetuese, por edhe në “sjelljen e masave”. Përmes këtyre burimeve mund të shpërfaqet një anë krejt e panjohur e stalinizmit ideologjik në Shqipëri dhe mund të bëhet një krahasim shkencor midis doktrinës kushtetuese dhe vull-netarizmit politik. Qëllim themelor i një studimi të tillë do të ishte të paraqitet me saktësi shkencore pjesëmarrja masive e shtetasve në pranimin dhe përhapjen e komunizmit, duke analizuar faktorët dhe motivet e kësaj pjesëmarrjeje: sa reale dhe e sinqertë ka qenë, sa për shkak të shtysave vetjake e sa në emër të idealit dhe të interesit të përgjithshëm. Me këtë rast do të shqyrtoheshin deformimet shkatërrimta
Ky artikull eshte marre nga: http://www.albaniasite.net/?p=22930. Per me shume artikuj te ngjashem vizitoni: http://www.albaniasite.net/?p=22930