Re: Ndodh edhe keshtu
Çfarë ndodhi në shkurt '91 në Shkollën e Bashkuar
Merita Shkupi *
Krijimi i PD-së ne dhjetor të 1990-ës ishte një tërmet tronditës për Diktaturën e kuqe në Shqipëri. Shqipëria qe ndarë në dy pole: nga njera anë njerëzit e thjeshtë, qytetarë e fshatarë, intelektualë e zanatçinj, një popull i tërë që priste me entusiazëm ndryshimin e madh dhe nga ana tjetër pushtetarët e kuq, komunistët konservatorë e fanatikë dhe agjentët e Sigurimit të Shtetit që përjetonin tmerrin e përmbysjes së afërt pasi po u rrëshqiste toka nën këmbë. Me ta ishte edhe një pjesë jo e vogël e popullit të trembur e të indoktrinuar nga një propagandë shumevjeçare që e shihte botën e lirë si shembëlltyrën e djallit mbi tokë. Tensioni sa vinte e po rritej. Greva e studentëve të UT për heqjen e emrit të Enver Hoxhës prej atij institucioni qe prologu i ngjarjes së madhe: rrëzimit të monumentit të diktatorit nga qendra e Tiranës. Ajo statujë bronzi aq solide, jashtë çdo parashikimi, u hoq aq mrekullisht si nga ndonjë dorë hyjnore, pa gjakderdhje, pa përleshje e pa shkrepje armësh.
Fanatikët e PPSH-së, të hutuar nga ngjarja e pazakontë e rrëzimit të statujës së marksist-leninistit të madh, nuk e mblidhnin dot veten. Duke u kthyer në banesat e tyre ata nisën të përfytyrojnë të ardhmen e frikshme, atë që do të vinte pas. Kjo frikë e pasiguri çoi në përfundimin: duhet bërë diçka, kjo tërheqje pa qëndresë do të thotë vdekje, fund i turpshëm. Ata që kishin lyer duart me gjak dhanë alarmin: "Si qe kjo punë? Ku është Ramiz Alia? Ku është Byroja Politike? Si e lamë, si na iku nga duart ai, pushteti?"
Rrëzimi i statujës ishte vërtetë dorëzim pushteti. Kishte komunistë që me alibinë e mungesës në shesh atë ditë, justifikonin veten për disfatën. Më militantët nisën të organizohen natën e të lëvrijnë si minjtë. Bënë ç'bënë dhe nxitën studentët e Shkollës së Bashkuar që të ngrenë krye e të kërkojnë rivendosjen e Enver Hoxhës përsëri në sheshin Skënderbej. Enveristët e shumtë ndërmjet oficerëve të asaj shkolle krijuan një atmosferë histerie në mjedisin e studentëve të cilët, të indoktrinuar nga shefat, kaluan në ekstazë duke brohoritur për udhëheqësin gjenial të PPSH-së e duke afishuar vendosmërinë e tyre për t'ia rikthyer nderin diktatorit të zvarritur nëpër rrugët e Tiranës. Kjo situatë brenda shkollës induktoi tension të madh te banorët rreth saj. Brohoritjeve brenda shkollës u përgjigjeshin brohoritjet jashtë saj, sigurisht me një përmbajtje të përmbysur. Djemtë e lagjes nisën të qëllojnë me gurë e objekte të tjera studentët që kishin kaluar në gjendje acarimi brenda mureve të shkollës, në oborrin e saj.
Pasditen e 21 shkurtit 1991, një skuadër e armatosur ushtarësh filloi të qëllojë me breshëri automatiku drejt civilëve të lagjes dhe ndërtesave përballë. Motivi i zjarrit ishte thjesht një provokacion. Përballë shkollës kishte kaluar një veturë e kuqe dhe nga ajo veturë dikush paskësh qëlluar në drejtim të studentëve ushtarakë. Menjëherë në shkollë qe përhapur lajmi se ai që qëlloi ishte Azem Hajdari. Të tërbuar, të rinjtë enveristë deshën të hakmerren me lagjen antikomuniste. Megjithëse u provua me fakte që Azemi atë ditë nuk ndodhej në Tiranë, të revoltuarit e kuq nuk dëgjonin nga ai vesh sepse shefat e kujdesshëm ua kishin vulosur me dyllë. Njerëzit përreth u alarmuan skajshëm, dikush i plagosur nga plumbat e ushtarëve, dikush tjetër duke mbajtur në krahë fëmijën e tij të gjakosur, të tjerë duke ndihmuar vëllanë, të afërmin apo fqinjin të goditur nga plumbat që fluturonin qorraz. Një oficer, ulur në shtëpinë e tij, u plagos në krah, një fëmijë disa muajsh u godit në ballë nga një plumb që bëri rikoshetë kurse një djalë i ri vdiq në spital. Reagimi i banorëve qe i menjëhershëm. Ata e shprehnin zëmëratën e tyre duke hedhur gurë, duke sharë me zë të lartë studentët, tashmë të rrethuar brenda shkollës, duke ndaluar makinën e bukës të hynte në shkollë madje duke ua prerë furnizmin me ujë të rrethuarve. Thuhej se dikush i kishte vënë flakën shtëpisë së komandantit të shkollës e cila shpëtoi për fije. Tensioni arriti nivele të larta. Ky tension mund të çonte në vendosjëen e një shtetrrethimi dhe marrjen në dorë të pushtetit nga ushtria. Thuhej që Kiço Mustaqi i hidhte benzinë zjarrit. Në të tilla kushte, Sali Berisha ia ngarkoi Degës së Tiranës të Partisë Demokratike detyrën e vështirë të një përpjekjeje për të shuar konfliktin. U nisëm drejt Shkollës disa veta nga të cilët kujtoj Dashamir Shehin, Dylber Vrionin, Mark Topallajn, Sokrat Nesturin e ndonjë tjetër me synimin e qartë të ndalonim precipitimin e situatës. Mirëpo ishte e pamundur t'i bindje njerëzit të largoheshin. U ndodhëm përpara një muri qeniesh njerëzore që pothuajse nuk hanin arsye. Unë vështroja me shpresë nga Dashi. Kisha shumë besim te mënyra e komunikimit të tij me ta, te logjika e ftohtë dhe praktike që i detyronte njerëzit që e dëgjonin t'i bindeshin forcës së argumentit. Mirëpo grupet e njerëzve ishin aq të acaruar sa edhe aftësitë e Dashit nuk bënin më punë. Ata i bindeshin vetëm argumentit të forcës.
Shkolla e Bashkuar mbrohej me armë kurse rrethuesit me gurë. Ndërkohë një tank patrullonte përqark shkollës ndërsa televizioni shtetëror filmonte protagonistët e popullit kryengritës. Rruga e Dibrës përballë shkollës mbahej nën vëzhgim të rreptë. Rojet nuk lejonin askend të kalonte, jo vetëm në trotuarin e shkollës apo në rrugën e automjeteve, por as në trotuarin përballë. Njerëzit, në atë pjesë të rrugës, detyroheshin të kalonin prapa pallateve sepse nga shkolla, herë pas here, qëllohej me breshëri. Gavroshët e lagjes lidhën një kavo midis dy shtyllave të vendosura në të dyja anët e rrugës. Tanku, gjatë lëvizjes së tij, u pengua nga kavoja dhe, duke e tërhequr atë, shembi shtyllat të cilat ranë të kryqëzuara para tankut dhe sajuan kështu një pengesë bllokuese për karron e hekurt. Këto fitore të vogla bëheshin burim i një gëzimi të madh.
Patëm dëgjuar një fjalë se në Shkollën e Bashkuar oficerët e rinj nuk e përkrahnin idenë e rivendosjes së bustit të Enver Hoxhës në sheshin "Skënderbej". Nisur nga kjo i them Dashit dhe Markut: "Po sikur të provojmë të hyjmë në shkollë e të shohim se mos e zmadhojmë këtë krisje të tyre?" Ata ma miratuan këtë variant dhe unë nuk e mendova më gjatë rrezikun që mund të më priste. U nisa në drejtim të ushtarit që qëndronte mbi mur në gatishmëri të qëllonte civilët që do të guxonin të afroheshin. Unë tundja duart duke i treguar se nuk kisha gurë e duke shpresuar se ai do të ishte aq i mençur sa të mos qëllonte. Vura re që u përmbajt. U afrova te muri dhe i thashë se donim të flisnim me komandantin e shkollës. Dikush u fut brenda në godinat e shkollës dhe pas pesë minutash solli përgjigjen se komandanti ishte i gatshëm të na priste. Thirra Dashin dhe Markun. Njeriu me armë na shoqëroi te komandanti. Në një zyrë që kishte në mes një tavolinë të gjatë e disa karrige na pritën komandanti dhe komisari i shkollës.
Ne u kërkuam të përgjigjeshin se pse Shkolla e Bashkuar kishte qëlluar me armë, jashtë çdo logjike, drejt pallateve përballë duke shenjuar njerëz që s'kishin të bënin fare me konfliktin. Ata na shpjeguan se nuk kishin hapur zjarr studentët por ushtarë të repartit 326. Ndërkohë vija re që komandanti ishte shumë i shqetësuar, i ngrysur dhe i dridheshin duart kurse komisari dukej më i qetë dhe pothuaj buzëgaz. Ata na shpjeguan se nuk kishin bukë, ujë dhe lidhje telefonike pasi edhe telefonat u ishin prerë e nuk punonin, madje nuk kishin mundësi as letra të dërgonin apo të merrinin nga jashtë shkollës. Kështu që shqetësimi i studentëve ishte shumë i madh dhe ata vetë e kuptonin se dikush donte ta shfrytëzonte situatën e krijuar. U kërkuam që të shkruanin në letër çdo gjë dhe ata e shkruan.
Me letrën e tyre në dorë dola përjashta. Kishte shumë njerëz dhe ne të tre u shpërndamë për t'u shpjeguar me turmën ndonëse nuk kishim mundësi t'i sqaronim pasi të gjithë bërtisnin. Zëri ynë mbytej prej ndërhyrjes së dhjetëra zërave në të njëjtën kohë. Aty pranë, përballë shkollës, ishte një tavolinë e gurtë, nga ato që ndërtonin nëpër lagje në atë kohë për pensionistët. Hipa mbi të duke tundur dorën ku mbaja letrën e shefave të Shkollës Ushtarake e duke u treguar atyre se çfarë na thanë ata. Mirëpo faktet që ata m'i përplasnin, në vend të përgjigjes, nuk qenë të njohura për mua pasi unë nuk kisha qenë në kohën e të shtënave. Disa të irrituar nisën të më akuzojnë me zë të lartë: "Spiune, ty të kanë dërguar për të na gënjyer". Ata hipën mbi tavolinë për të ma marrë letrën nga dora. Unë sa s'po bija mbi turmë sepse tavolina nuk na nxinte të gjithëve. Duke përfytyruar se si ajo turmë, në verbërinë e zëmërimit të saj ku logjika nuk punonte më, mund të më linçonte, u ndjeva keq. Tashmë, nga toni i zakonshëm autoritar që përdorja në rrethana të tilla, nuk kishte mbetur asnjë gjurmë. Nisa t'u flas me një tronditje të dukshme e me zë zemre: "Unë jam një prej jush por, duke mos i njohur të gjitha faktet, nuk nxirrja dot më shumë se kaq". Në vijim ftova 10 veta nga djemtë e lagjes që i dinin gjërat më mirë që të sqaroheshin më në detaje me drejtuesit e Shkollës së Bashkuar.
Ishte një situatë vërtetë e ndërlikuar. Unë nuk po trembesha më aq shumë nga plumbat se sa nga ndonjë marrëzi që mund ta kapte turmën duke menduar se unë qeshë spiune e kushedi se ç'mund t'u sajonte mendja. Zëri im duhet të kishte diçka të veçantë që pasqyronte frikë megjithëse u përpoqa ta fshehja. Ndërkohë fare rastësisht vura re që Dashi ishte i gatshëm për të ndërhyrë nëse ndodhte diçka e paparashikuar. Ata pranuan. Ishin të shumtë kandidtatët që kërkonin të vinin brenda në shkollë. Mirëpo unë fiksova me gisht 10 veta që dukeshin disi më të rregullt nga pamja.
Ç'i shtyu të vinin pas meje, një njeriu që nuk e njihnin e që nuk ishte as e lagjes së tyre apo e njohur të paktën prej ndonjerit prej tyre, nuk e di. Ne hymë përsëri në shkollë. U bë një debat disi i ashpër me drejtuesit e shkollës. Djemtë e dërgatës ngulmonin që plumbat patën ardhur nga Shkolla e Bashkuar e jo nga rruga siç pohonin oficerët e lartë sepse duhej njëfarë këndi që plumbat të arrinin shtëpitë e goditura. Së fundi problemi u zgjidh pasi komanduesit e shkollës pranuan që ushtarët e repartit 326 hynë në shkollë dhe qëlluan nga oborri i saj. U sqaruan dhe hollësi të tjera, ai për shembull, fakti që fishekët në dispozicion të shkollës nuk qenë si ato që ishin përdorur si raprezalje ndaj banorëve përreth etj. TVSH kërkoi leje të filmonte në sallë dhe ne pranuam. Ndërkohë jashtë, midis turmës, kishte arritur Gramos Pashko dhe revolta po shënonte ngjitje e kulminacione. Djemtë po afroheshin me synim të shembnin muret e shkollës. Unë desha të merrja përsëri me shkrim ato që u thanë gjatë debatit me drejtuesit e shkollës mirëpo dikush ndërhyri dhe njoftoi se turma po shembte murin dhe se ata do të shtinin për të mbrojtur veten. Atëhere unë, së bashku me 10 djemtë e lagjes, dolëm nga shkolla. Ata arritën të shpjegohen e të komunikojnë me turmën dhe biseda mori njëfarë udhe normale. Kishim ardhur aty nga ora 10 apo 11 e mëngjesit nga PD-ja dhe jo pa u çuditur vura re që ishte ngrysur. Njerëzit dalngadalë u rralluan. Mbetën më të dëmtuarit nga të shtënat e ushtarëve. Ata, duke menduar se unë isha hetuese, nisën të më merrnin me vete në shtëpitë e tyre për të më treguar të plagosurit. Një grua qante sepse plumbi kishte kaluar në dollapin ku ishin varur kostumi dhe veshjet e tjera të dikujt që do të martohej. Rrobat ishin të gjitha me vrimë. Një bebe ishte plagosur në ballë duke pirë gji. Unë shënoja, merrja gëzhojat dhe më vinte keq t'u thosha atyre se nuk isha hetuese. Ata shpresonin se dikush duhet t'ua zgjidhte atë padrejtësi të paparë. Hipja e zbrisja nëpër katet e apartamenteve dhe përveç lodhjes së jashtëzakonshme po ngordhja për të ngrënë mirëpo nuk largohesha dot sepse një grup i madh njerëzish më shoqëronin ngado. Më në fund, me sa duket, edhe ata u lodhën dhe kur mbeta pa shoqërues vajta në një shtëpi me numër 55 të farmacistit Njazi Alibali. Atje më treguan se si kishin shpëtuar për një fije dy fëmijët e tij dhe dy të të vëllait, Malit, nga të shtënat. Vrima e plumbit ishte fiksuar në xhamin e dritares së dhomës ku kishin qenë ata fëmijë. Më në fund, pasi u ndava me ta, dola në rrugë. Nuk kisha as tre lekë të vjetra me vete dhe u ktheva në këmbë. Rreth orës 23 hyra në selinë e PD-së. Unë nuk dija gjë që TVSH në orën 18 kishte lajmëruar se PD po diskutonte me drejtuesit e Shkollës së Bashkuar. Sapo më pa Azemi m'u turr duke më thënë se PD-ja nuk më kishte autorizuar mua të bëja tratativa me ata kriminelë. U bë zhurmë në korridorin e katit të dytë pranë zyrës së Berishës i cili dëgjoi shamatën dhe doli. Për habinë time ai më ra krahëve dhe më tha: "ke ba shumë mirë, ke ba shumë gja të mirë". Ai më pyeti dhe unë i tregova rreth ngjarjeve dramatike në Shkollën e Bashkuar dhe rreth saj. I thashë se djemtë e lagjes bërtisnin se deri të nesërmen, në orën 10, prisnin të gjendeshin fajtorët që qëlluan kundër popullit. Sipas meje, ishte mirë të çonin bukë në shkollë sepse kështu studentët do të kuptonin që ne nuk ishim armiku, por Berisha e pa të tepërt. Të nesërmen u nisëm me makinë përpara orës 10 për të vëzhguar se çfarë do të ndodhte rreth shkollës.
Është interesant fakti që aq shpejt sa mblidhen njerëzit kur ndodh diçka e pazakontë e që duhet sqaruar po aq shpejt largohen kur e pazakonta bëhet e zakonshme apo normale, e kur nuk ka më asgjë për të sqaruar. Ata e dinin tanimë se vrasësit nuk ishin më në shkollë. Bashkë me Berishën dhe tim shoq u nisëm për te Shkolla e Bashkuar. Qëndruam diku pranë saj dhe kryetari i PD-së më udhëzoi që të hyja në shkollë e t'u kërkoja drejtuesve të saj të largonin nga terrotori që administronin ushtarët me armë të cilët mund të irritonin turmën. Ndërkohë vura re që brenda shkollës tensioni i djeshëm kishte rënë shumë. Altoparlantet po jepnin muzikë dhe ca studentë po luanin futrboll. Komisari më priti shumë mirë dhe më qerasi me një ëmbëlsirë në klubin e shkollës. Ai dukej njeri i kulturuar. U ktheva në makinë dhe i raportova Berishës se ç'bëhej brenda shkollës e pas kësaj u kthyem në selineë e PD-së.
Po atë ditë afër mbrëmjes një dërgatë e PD-së ku bënin pjesë Neritan Ceka, Abdi Baleta e Blendi Gonxhe zhvilluan takimin zyrtar me drejtuesit e Shkollës së Bashkuar, si rrjedhojë e të cilit u zgjidh edhe kriza tronditëse e revoltës së studentëve ushtarakë në mbrojtje të Enver Hoxhës dhe të komunizmit që po hiqte shpirt në të gjithë kontinentin.
* Sekretare e PD-së në vitin 1991 për qytetin e Tiranës.
20/02/2005
