Re: Domosdoshmenia e kthimit te gegnishtes?
IV
Bir Selman i nënës, çtë të qaj më parë,gjuhën e gjysmuar, kombin klasë-ndarë,gegërit çirakë, toskët ustallarë!Shqipen me dy krerë,
mespërmes përçarë!Ç'ja qëruan plehrat me kordh' e hanxharënxenësit e Marrit, trimat kostallarë!jemi apo s'jemi revolucionarë!Tito, Krushçev, Mao, gjithë tradhëtarëBaba Stalon kemi kumtër e kumbarë,mjeshtëra Shehlerët bashk' me Hoxhallarë.Arsyeja e zhdukjes nga qarkullimi të gegënishtes letrare duhet kërkuar te kryet e punës, te Politbyroja. Peter Prifti ká përpilue nji statistikë të pëbâmjes së Politbyrosë prej 1948 deri me 1976 (Socialist Albania since 1944, 1978, ff. 50-51). Tue gjykue prej êmnavet, në Kongresin e Parë të Partisë (1948) përpjestimi mes toskëvet dhe gegëvet ishte 7 me 2; në Kongresin e Dytë (1952) 9 me 1; në Kongresin e Tretë (1956) 13 me 3; në Kongresin e Katërt (1961) 13 me 2, në Kongresin e Pestë (1966) 13 me 3, në Kongresin e Gjashtë (1971) 13 me 4; dhe në Kongresin e Shtatë (1976) 15 me 2. Në Kongresin e Tetë (1981) përpjestimi u përmirësue për gegët: 14? me 4?. Mbas këtij kongresi, me spastrimin e Shehut dhe të klikës së tij si edhe me
pensionimin e disá veteranëve, gegët kanë forcue përfaqësimin e tyne, dhe sot përbâjnë nji të treten e shumës. Shkurt, toskët kanë stërsundue në Byronë Politike gjatë gjithë historisë së Partisë. Në 1972, kúr u mblodh Kongresi i Drejtshkrimit, në Byronë Politike kishte 13 toskë dhe 4 gegë. Përpjestimi që del nga përbâmja e redaktorëve të Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe âsht 4 me 1. Hegemonia politike toske pasqyrohet në hegemoninë kulturore të toskënishtes në lámën e gjuhësisë. Koincidencë e vetëm aqë? Prej shumës së 28 antarëvet të Politbyrosë gjatë periudhës 1948-1976, 21 kanë qênë toskë dhe 7 gegë. Gjatë po kësaj periudhe janë spastrue ose rrëzue 7 toskë, domethânë nji e treta e shumës, dhe 5 gegë, domethânë gati të gjithë me përjashtimin e dy anëtarëve. I pari anëtar gegë që u rrëzue (në Kongresin e Dytë, 1952) qe Tuk Jakova, deri atëherë Sekretar Organizativ i Partisë, dhe i vetmi katholik në Byronë Politike gjatë gjithë historisë së partisë. Pse rá
Tuku? Në Historinë e Partisë së Punës së Shqipnisë (botim anglisht, 1982), ai akuzohet se "kundërshtonte politikën e Partisë në lidhje me luftën e klasës, dhe se mbronte thezën e shuemjes së luftës kundër anmikut të klasës... N'anmiqsinë e tij kundër Partisë, Tuk Jakova kishte shkue aq larg sá me përdorë parullën reaksionare të ndamjes së popullit shqiptar në gegë e toskë" (f.288). Proletari shkodran paska mbrojtë thezën e shuemjes së luftës së klasës në nji kohë (1951-1953) kur anglo-amerikanët hidhshin parashutistë në Shqipninë veriore për me rrëzue pushtetin. Akuza tingëllon shpifje. Akuza tjetër se si orvatej me përçá shqiptarët në gegë e toskë duhet lexue anasjelltas: ishin Hoxha e Shehu ata që në të vërtetën përçajshin shqiptarët me politikën e tyne të trajtimit të gegëvet veriorë si popullatë e pushtueshme. Dihet se Shqipnia veriore, antikomuniste në përgjithësí, u pushtue nga njisitë partizane kah mbarimi i luftës civile, dhe vazhdoi me u mbajtë në
nji gjendje emergjence edhe mbasi rreziku i rebelimit të popullatës qe zhdukë. Studime filologjike 39(22) (1985)2 përmban nji vistër tekstesh me titullin "Mendime të shokut Enver Hoxha për gjuhën shqipe dhe gjuhësinë shqiptare", ndër të cilat lexohet sá vijon:
"Dukagjini duhet të mbetet Dukagjin, thotë Tuku... Është një fakt historik që edhe në vende të tjera të përhapura si në Francë e gjetkë gjuha provinciale ka ndryshuar, ka evoluar dhe është formuar gjuha unike, letrare, gjuha kombëtare. Mund të themi edhe për Dukagjinin se ai nuk mund të mbetet siç është sot... Byroja Politike nuk është ngutur për të marrë një vendim mbi këtë çështje, se kjo s'bëhet me dekret (ff. 45-46).
Nga teksti del qartë se Tuku ka mbrojtë thezën e ruejtjes së gegënishtes, tue kundërshtue rrafshimin e gjuhës. Për këtë qëndrim, ai, disá muej mbrapa, u përjashtue nga Komiteti Qendror (Plenum i Prillit 1955) dhe, mâ vonë, edhe nga Partia. Teksti dëshmon se Hoxha
ishte për "gjuhën e njësuar", sidoqë jo t'imponueme me dekret. Por me dekret ose pa dekret, fakti âsht se toskënishtja u imponue si gjuhë zyrtare qysh prej ditës kur partizanët e Shehut morën Tiranën (nandor 1944). Âsht e vërtetë se imponimi nuk u-bâ me ngut, dhe se prej nandorit të 1944-s deri te vendimi i Kongresit të Drejtshkrimit (1972) rrodhën mâ se njizet vjet. Por gjatë këtyne dý dekadave, tanksi i rrafshimit vazhdoi punën e vet.Kështû që, kur u mblodh Kongresi i Drejtshkrimit, ky veç vulosi nji fait accompli. Vendimi i Kongresit mban firmat e 87 gjuhëtarëvet, shkrimtarëvet dhe arsimtarëvet, ndër ta edhe Çabej. Pse firmoi Çabej? Ec e mos firmo, po të duesh. E pëson si Tuku. Ose edhe si i nënshkruemi i cili, në nji mbledhje t'arsimtarëvet të Tiranës (1945) të kryesueme nga Ministri i Arsimit t'atëhershëm, Shemshi Totozani, kundërshtoi thezën e tij për zhdukjen nga tekstet shkollore të Fishtës, Konicës, Skirojt, dhe të tjerëve 'anmiq të popullit'.Ká
ndodhë mâ se nji herë që, kúr nji komb pushton nji tjetër, pushtuesi i imponon të pushtuemit gjuhën e vet. Gjuhët romane u zhvilluen shi në këtë mënyrë nga latinishtja. Por rasti i nji kombi, nji pjesë e të cilit pushton pjesën tjetër dhe i imponon asáj dialektin e vet duket me qênë nji tjetër rekord i stalinizmit shqiptar, krahas me rekordin tjetër të shtetit të parë atheist në historinë e qytetnimit. Alamete të këtilla nuk mund të mos kenë pasoja. Qysh do ta ndiej veten gjysma e popullit shqiptar n'atdhé, së cilës i mohohet e drejta me u shprehë në gjuhën e vet letrare? Ajo do ta ndiej veten të poshtënueme, të përulun në gradën e qytetarit të klasës së dytë. Diskriminacioni gjuhësor merr nji karakter klasor, me pasoja ekonomike dhe praktike të ngjashme me pasojat e ndamjes në klasë shoqnore. Veriori vêhet në gjendje inferioriteti ndaj jugorit. Ndërsá ky shkruen sikúr flet, veriori nuk shkruen sikúr flet, atij i dihet të bâjë nji mundim për me kapërcye divergjencën mes së
folmes dhe të shkruemes. Ta zâmë se divergjenca kapërcehet me ushtrim. Por gjuha letrare nuk përdoret vetëm në shkrim, ajo âsht njikohësisht gjuha e folun zyrtare. Kjo do të thotë se ndër zyra, shkolla, radiostacione, mitingje, të folunit bâhet në "gjuhën e njësuar". Këtu siprania e jugorit ndaj veriorit âsht krejt e dukëshme; toska do ta flasë "gjuhën e njësuar" me rythmin dhe intonacionin e natyrshëm të dialektit të vet, kurse gega, sado të rropatet, do të flasë nji toskënishte të gegëzueme, me timbër hundor dhe theksim të çalë. Pasojat e sipranisë së toskës ndaj gegës në praktikën e jetës janë gjithashtu të dukëshme: kúr âsht fjala për nji bursë, nji gradim, nji ofiq, nji titull nderi, kandidati fitues, në barazí kushtesh tjera, do të jetë ai që përdorë gjuhën mâ mirë. Âsht fjala popullore: "i pret gjuha shpatë". Por sot popujt sundohen me gjuhë mâ mirë se me shpatë. Dhe nuk ká dyshim se në monopolizimin e pushtetit nga toskët gjuha ka luejtë nji rrol kryesor. Pushtet e
gjuhë janë si mish e thue. Pushteti i pushtuesit dhe gjuha e sunduesit. Ti do të shkruesh si shkruej unë. Dhe kúr të jeshë para meje, edhe do të flasësh si flas unë. Nji sjellje e tillë nuk mund të përftojë veçse smirë, mëní, mllef, ndjenja që, në mos shpërthefshin, mblidhen vënér e prishin gjakun. Toskë e gegë në të kaluemen kanë pasë mosmarrëveshje, por jo anmiqsí. Politika gjuhësore staliniste ka mbjellë farën e urrejtjes. Ajo ká krijue pa qenë nevoja, nji problem politik madhor, pasojat e të cilit do të çfaqen heret a vonë. Ky problem përçân shqiptarët, minon bashkimin kombëtar. Systemi krahinor vepron si system klasor; diktatura e proletariatit, qëllimi i së cilës âsht zhdukja e klasave, përkthehet në sipraninë e qytetarit të klasës së parë mbi qytetarin e klasës së dytë, njêni kalorës dhe tjetri kál. Parimi i luftës së klasës, i cili ka vazhdue të trumbetohet nga Tirana edhe mbas kolektivizimit rranjësor të bujqësisë që fshîni deri edhe hijet e gjurmavet të fundme
klasore ('kulakët'), çfarë kuptimi tjetër mund të ketë përveç se kuptimit të nji lufte krahinore të maskueme si luftë klase.VDielli nuk mbulohet me shoshë. Parulla-pallavër e bashkimit kombëtar gjoja të kërcënuara nga përmendja e fjalëvet 'toskë' e 'gegë' i ka kâmbët e shkurta. Toskë e gegë ká pasë qyshkúr ká nisë të mbrûhet kombi shqiptar, dhe do të vazhdojë më pasë edhe kúr dialektet të shkrîhen në nji gjuhë të përbashkët, mbasi ato emërtime janë gjeografike përveç se historike. Por dialektet do të shkrîhen shkallë-shkallë, si rrjedhim i nji procesi të natyrshëm, i cili nuk mund të planifikohet si planet ekonomike pêsëvjeçare, ose të 'normalizohet' me receta magjistricash dhe brisqe xherahësh.Gjuha shqipe âsht nji gjuhë me dý dialekte (tue përfshí arbërishten në toskënishten). Bidialektizmi âsht nji pajë e gjuhës shqipe që e dallon atê nga shumica e gjuhëvet tjera indoeuropiane. Për sá dij unë, vetëm norvegjishtja ká, si shqipja, dy gjuhë
letrare. Norvegjezët, si popull i kulturuem që janë, nuk kanë imponue njênën mbi tjetrën. Çfarë dâmi ká pasë Shqipnia se ká vazhdue me pasë dy gjuhë letrare? Le të më përmendin kostallarët edhe vetëm nji fakt historik që dëshmon se shqiptarët janë anmiqsue për çâshtjen e ndryshimit të dialekteve. Kristoforidhi, elbasanas, përktheu ungjillin gegënisht dhe toskënisht. Komisia Letrare Shqipe, e themelueme në Shkodër me 1916, misat e së cilës ishin gegë (Pekmezi, Xhuvani, Gurakuqi ndër tjerë) bâni hapin e parë të standardizimit të gjuhës letrare, tue vû si bazë dialektin e Elbasanit. Por ky kriter qe tendencial, jo normativ; dhe në rezolutën e vet (1917), Komisia përcaktoi tiparet e të dý dialekteve, tue vendosë rregulla orthografike për të dyja. Pasoja konkrete e këtij hapi të parë drejt standartizimit qe, jo standardizimi i gjuhës letrare shqipe, por fillimi i standartizimit të gegënishtes letrare, i cili, qysh atëherë, nisi të pritet drejt nji gegënishteje së mesme, e që
âsht gegënishtja letrare e sotme. Kjo gegënishte nuk âsht as ajo që flitet në Shkodër, as ajo që flitet n'Elbasan ose në Tiranë, por diçka e ndërmjeme, nji koinë e cila përfshînë tipare karakteristike të toskënishtes, në radhë të parë përdorimin e zanores ë. Kjo zanore, e cila âsht thuejse zhdukë nga dialekti gegë, por që ruhet mirë në dialektin toskë, ndikon në ndryshimin e rythmit dhe të kadencës së dý dialekteve. Tue pranue me shkrue nji zanore e cila nuk shqiptohet në gegënisht në fund të fjalës, gegënishtja letrare i âsht shmângë parimit që gjuha e shkrueme duhet të ndjekë gjuhën e folun, parim i cili ká vazhdue me qênë boshti i orthografisë shqipe së paku që nga Komisia Letrare Shqipe e deri te Kongresi i Drejtshkrimit. Shmangëja në fjalë âsht nji koncesion madhor i gegënishtes letrare për hír t'afrimit shkallëzor të dý dialekteve. Vetëm ky koncesion, pá përmendë tjerë minorë, peshon në kandarin e statistikës shumë mâ tepër se të gjitha
cikrimet fonetike gegënishte t'adoptueme nga "gjuha e njësuar". Dhe ky lëshim i gegënishtes letrare âsht bâ bujarisht, pá kërkue shpërblime nga âna e toskënishtes letrare, e cila ká vazhdue të zhvillohet dhe të njisohet pá bâ lëshime.Qysh para se të sanksionohej përdorimi i "gjuhës së njësuar", kasnecat e toskënishtes janë përpjekë me provue me statistika se letërsia toskënishte âsht sipërore ndaj letërsisë gegënishte. Statistikat e tyne përjashtojnë letërsinë fetare me arsyetimin e nënkuptuem se shkrimet fetare nuk quhen letërsí. Meshari i Buzukut nuk hýn, sigurisht, në beletristikë. Por cila vepër e beletristikës shqipe mund të krahasohet me tê? Letërsia shqipe zên fíll me këtë vepër liturgjike gegënishte, dhe vazhdon e tillë për mâ se nji shekull e gjysëm, deri me gramatikën e parë të shqipes (1555-1716). Ndjekë fíll mbrapa letërsia arbërishte-toskënishte, e cila vazhdon deri në shpalljen e pamvarësisë ((1592) 1731-1912). Me periudhën e Zgjimit që nisë me Lidhjen e
Prizrenit (1878-1881), të dy letërsitë zânë të zhvillohen paralelisht, tue ndikue njêna tjetrën. Tue marrë si datë konkrete të këtij paralelizmi vjetin e parë të botimit të revistës Albania të Konicës (1897), në të cilën ballafaqohen shkrime gegënishte dhe toskënishte, deri te Kongresi i Drejtshkrimit i vjetit 1972, janë plot trí të katërta shekulli. Ky kongres resiti nga historia trí të katërta shekulli zhvillimi paralel të gjuhës letrare. Arsyeja? "Nji komb, nji gjuhë". Paskemi pasë na dý gjuhë shqipe në të kaluemen? Si duket, po; njêna për çirakë, tjetra për ustallarë. Gegë e toskë nuk paskan qênë njisoj shqiptarë? Si duket, jo; shqiptarët e vërtetë janë kostallarë.Kanë kalue kohnat kur shkodrani, korçari, dhe prizreniani hallakateshin pse njêni i donte vetë të fërgueme, tjetri të tiganisura, dhe i treti të përzhituna. 'Tigan' ose 'fultere', 'kapedan' ose 'kapidan', këta dublonë e këto variante nuk prishin punë derisá folësit kuptohen mes tyne. Në
praktikën e shkrimit disá rregulla uniformiteti janë t'arsyeshme për me ju shmangë pështjellimit, dhe këto rregulla janë vendosë e zbatue me kohë në të dý dialektet letrare. Nuk âsht arrí nji uniformitet i plotë, shkrimtarët janë lânë të lirë me zgjedhë. Dhe kjo ka qênë nji methodë e urtë, mbasi gjuha âsht gjâ e gjallë, e lëvizshme dhe jo rrallë tekanjoze që nuk kalleposet lehtë. Kúr nji gjuhë si italishtja me nji histori shumëshekullore ende paraqet luhatje në fonema dhe morfema, qysh mund të pretendohet që shqipja të standartizohet me norma? Unë, për veten time, nuk vê njênën gjuhë letrare mbi tjetrën; secila sosh ká meritat e veta, dhe të dyja bashkë përbâjnë një gjuhë, e cila, kúr të rritet dhe të zhvillohet plotësisht, do të jetë e zonja me shprehë gjithçka shprehin gjuhët mâ të përparueme. Kur u largova nga atdheu, gjatë qëndrimit tim në Sarajevo (1958), përkëtheva shqip lyrikën latine. Në parathanien e kësaj pune (që ká mbetë dorëshkrim) gjêj këtë faqe që shprehë
nji pikëpamje e cila nuk ká luejtë mbas gati tridhetë vjetësh
ërkthimet e këtij libri janë bâ në të dý dialektet e shqipes. Arsyet për këtê lexuesi do t'i gjejë të zhvillueme mâ gjânë te "Shënime mbi metrikën". Por disá gjâna mund t'anticipohen qysh këtu.Asht nji fat, jo nji fatkeqsí, si mendojnë disá, që shqipja ká dý dialekte, të vlerënjishme. Këto nuk janë aqë larg njêni tjetrit sá me përftue rrezik përçamje' kombëtare; por janë mjaft të dalluem sá me përbâ dy gjuhë letrare të veçanta, me dobí të madhe të letërsisë dhe të kulturës kombëtare. Vetëm njerëz të kufizuem, të cilët shohin nji ideal n'idhunin e nivelimit, pá i peshue gjatë pasojat e tija, vetëm ata mund të sëkëlldisen nga kujdesi qysh me përpi njenin dialekt në tjetrin. Nuk mund ta díj a do të ketë nji evolucion të dý dialekteve kah nji synkrazë e ardhëshme. Por kjo perspektivë e mundëshme nuk do të më gëzonte fort. Unë kundroj me sympathí nji gjendje, si kjo e sotmja, kur nji Shqipní e vogël - shembull fort
i rallë n'Europë - âsht e zonja me u shprehë në dy gjuhë letrare. Ky âsht nji shenj pasunie kulture që na shquen, cilido qoftë shkaku i tij.Gegënishtja dhe toskënishtja plotsohen në fushën letrare në nji mënyrë fatlume. Ká gjâna që njêna i thotë mâ ândshëm, tjetra mâ fuqishëm. Në përkëthimin e poetëvet latinë, përkëthyesi, tue marrë parasysh natyrën e veçantë të lyrikës së secilit ka shkue tue përdorë herë njênin herë tjetrin dialekt. Ai e ká dhânë Lukrecin gegënisht pse gëgënishtja ká forcën e duhun për hovet vigane të mendimit dhe për trandjen e gjithânëshme të shpirtit. Gjithashtû, hekzametrit lukrecian, ende të papunuem mirë, ende t'ashpër, mâ mirë i përshtatet nji farë ashpërsie hijerândë e gegënishtes, që ká shembullesën e vet fyzike te alpet e madhnueshme të Veriut. Vergjilin, përkundër, e ká përkëthye toskënisht. Jo pse ai nuk mund të përkëthehet edhe gegënisht; por ajo diçka e vagullt dhe fluide që âsht në poezinë e tij, shtrîhet mâ mirë në toskënishten. Mund të
përkëthehet Eneida, po, në gegënishten; por idylat e Arkadjes dhe piktura e jetës fusharake mund të jepen mâ bukur në dialektin në të cilin u shkrue Bagëti' e Bujqësija.Poezija elegjiake âsht përkthye e tâna toskënisht, me përjashtim të Propercit... Atë styl nervoz të tijin, të pështjelluem të pabarabartë, me hove disá herë sublime, vetëm gegënishtja mund ta japë si duhet. Por Tibuli âsht në shtëpinë e vet në toskënishten sá asnji tjetër: rythmi i mendimit të tij, i derdhun, i hapun, i âmbël si në váj, gjênë në toskënishten mjetin e përshtatshëm të shprehjes (ff. 4-5). (Ky artikull u shkrue gegënisht në shenj proteste. Nji herë tjetër mendoj t'i përveshem punës për tëharrjen e "gjuhës së njësuar", tue specifikue mungesën parimore dhe të metat methodologjike ne përpilimin e trí veprave kryesore që dokumentojnë procesin e "njësimit": Drejtëshkrimi i gjuhës shqipe (1973), Fjalori drejtshkrimor i gjuhës shqipe (1976), dhe Fjalori
i gjuhës së sotme shqipe (1980), që të tria të hartueme nën drejtimin e Androkli Kostallarit. Jo pá të drejtë "gjuha e njësuar" âsht quejtë kostallariane. Emni i përshtatshëm âsht "gjuhë e shtërzuar" A.P.).
