Re: Tirana-Nje kryeqyteti ri europian ?!!?
Mendoj se ju duhet ta lexoni letren e arkitektit te famshem, Petraq Kolovices, drejtuar Edi Rames para se ai te filloj ngjyrosjen e Tiranese. Ketu do te shihni nje kendveshtrim tjeter ne arkitekturen dhe vlerat arkitekturale qe kan blloqet moderne ne Tirane!
Petraq KOLEVICA*
Zoti Kryetar!
Kam ardhur në Tiranë më 1952 një djalosh tetëmbëdhjetë-nëntëmbëdhjetëvjeçar
dhe mbeta qytetar i saj për plot një gjysëm shekulli. Gjatë kësaj kohe kam
parë të ndodhin në këtë kryeqytet shumë çudira, prandaj, tani kam ca të
vështirë të çuditem lehtë nga ndonjë çudi që qëllon të ndodhë këtu.
Mosha ime, profesioni dhe ndihmesa që kam dhënë me ndërtimet në Tiranë,
gjatë një karriere profesionalë më se tridhjetëvjeçare si arkitekt, besoj se
më jep të drejtën t'ju flas dhe të më dëgjoni. Vij të bisedoj për gjëra të
rëndësishme, jo të grindem për t'i humbur kohën vetes dhe ju. Para së
gjithash më duhet t'ju qartësoj e t'ju siguroj se:
1- Nuk kam ndaj jush as më të voglin inat personal.
Për fat të mirë, timin dhe tuajin, jeta me dallgët e saj, as na ka afruar,
as na ka përplasur me njëri-tjetrin ndonjëherë. Për më tepër, kam afrimisht
moshën e babait tuaj, me të cilin u pata njohur në kohën e shpresave të kota
të "shkrirjes" të fillimit të viteve gjashtëdhjetë.
Ndonjëse nuk na lidhi ndonjë miqësi e veçantë, dhe ecëm në rrugë të
ndryshme, na mbeti deri në fund një përshëndetje mirëdashëse.
2. Nuk kam ndaj jush as më të voglin mllef politik. Madje, një dyzinë vjet
më parë, kur ishit disi më ndryshe dhe bënit refleksione, ushqeva ca
shpresa.
Sa për udhën politike që kini zgjedhur e nisur kohët e fundit, do t'i shihni
hairin apo sherrin s'më intereson. Puna juaj.
3. Nuk kam ndaj jush as më të voglën ambicie për postin që mbani. Mosha,
shëndeti dhe prirjet e mia s'më nxisin të ngre kurthe për t'i zënë vendin
ndonjë kryetari Bashkie apo të luftoi për t'ia përgatitur atë vend një
tjetri. Prandaj s'përpiqem t'ju demonizoj, po as t'ju mistifikoj.
E bëra këtë ndërhyrje të gjatë për t'ju larguar çdo dyshim e keqkuptim rreth
problemeve që do të trajtoj më poshtë. Pra, le të hymë në temë:
Gjatë kësaj kohe që ushtroni detyrën tuaj, me aq sa mund të shoh unë, vë re
se jini përpjekur të bëni mjaft punë të mbara, si fjala vjen, rregullimin e
disa rrugëve kryesore dhe trotuareve të tyre, prishjen e kioskave në qendër
të qytetit, fillimin e rregullimit të disa lulishteve, veçanërisht ish
parkun "Rinia" etj, ndërsa kam plot rezerva për disa gjëra që ju guxoni t'i
quani "Kthim në identitet", për disa prishje pa kriter gjatë Lanës që kanë
marrë formën e shëmtuar të një histerie shkatërrimtare të panevojshme e të
dëmshme etj.
Për këto gjëra mbase mund të shkruajnë të tjerë. Unë do të kufizohem të flas
për dy probleme që më duken të rëndësishëm.
Llangosja e fasadave
Nisma juaj e rregullimit të suvatimeve dhe elementëve të tjerë të fasadave
të godinave gjatë rrugës së Durrësit e të Kavajës dhe bojatisja e tyre,
ishte një veprim shuëm i drejtë që koha e kishte bërë të domosdoshëm.
Për kryerjen e këtyre punëve përveç punëtorëve të thjeshtë ndoshta keni
ngarkaur piktorë me diplomë Akademie dhe arkitektë, por thuhet se gjithçka
bëhet nën frymëzimin, orientimin, drejtimin dhe miratimin tuaj deri në
hollësi. Në qoftë kështu, keni meritat që ju përkasin, por mbani dhe
përgjegjësinë, për gabimet e rënda që sipas meje, janë bërë në ato rrugë.
Për këto gabime do të flas:
Për të gjitha godinat në të dy anët e rrugës së Durrësit, nga fillimi në
fund, janë përdorur dy ngjyra: Portokolli e ndezur dhe e verdhë e ndezur, të
njollosura vende-vende me ngjyra dhe më të n dezura si jeshile e errët, blu
e thellë dhe ndonjë trekëndësh në ngjyrë limoni gazmor.
Në këtë mënyrë, të gjitha godinat janë veshur me të njëjtin kostum. Kështu,
jo vetëm që u humbet atyre individualitetin dhe ua zbehët ose ua zhbëtë
vlerat arkitektonike fillestare, por duke qenë të gjitha godinat të lyera
njëlloj, duke sikur të gjitha janë projektuar nga i njëjti njeri dhe sikur
janë ndërtuar në të njëjtën kohë.
S'duhet të harroni se aty ka godina me vlera arkitektonike të ndërtuara nga
mezi i viteve 1930 (katër- pesë godinat pranë Ministrisë së Arsimit dhe ajo
përkundrejt Ambasadës Jugosllave) të tjerat janë ndërtuar në vitet '50. (ish
godina e oficerëve) dhe të tjerat- nga arkitektë të ndryshëm në vitet '60,
'70, '80. Juve ju duket sikur e zbukuruat këtë rrugë, meqë e lyet fund e
krye me bojë madje dhe gurët e tullat e fasadave. Në të vërtetë ju e bëtë
llum dhe e fshehët trashëgiminë ndërtimore të saj nën petkun e uniformitetit
gjoja modern.
Jam i sigurt se fjalët e mia të mësipërme po i lexoni me një nënqeshje
tallëse. Kjo s'më prish punë, po dëgjoni ç'thotë në librin e tij "Amate
l'architettura" njeri nga arkitektët modernë më të shquar italianë Gio
Ponti, autori i grataçietit Pirelli, në Milano:
"Faqet e rrugëve nuk janë më shirita të shrregullt, por përbëjnë një shfaqje
njësish arkitektonike të ndara njëra nga tjetra, ndryshueshmëritë e tyre do
të jenë dëshmi të vlerave të ndryshme dhe shprehjesh të ndryshme, të bëra
nga njerëz të ndryshëm dhe epoka të ndryshme dhe përvoja teknike e
konceptive të ndryshme. Kështu i bëjmë qytetet të bukur".
Të njëjtët gabime po bëhen me lyerjet e godinave në rrugën e Kavajës. Ndërsa
mund të thuash fjalë të mira për meremetimin dhe lyerjen e fasadës së
godinës së ish stabilimentit "Mihal Duri", pak më sipër, tek të tri kullat e
banimit, sheh karikaturizimin e arkitekturës së tyre të thjeshtë, por dhe të
një godine tjetër afër Bankës Kombëtare, për të cilën do të flasim
veçanërisht më poshtë.
Gabimet e llangosjes së fasadave dhe karikaturizimi i arkitekturës së
fasadave të tyre arrin kulmin qesharak te blloku i banesave të Shallvares.
Dihet që ato godina kanë një arkitekturë të stipit butaforik sovjetik që
s'na ka pëlqyer ndonjëhere, por të mos harrojmë se të tilla ndërtesa janë
ndërtuar me qindra në ish-Bashkimin Sovjetik dhe Evropën Lindore të viteve
1945-60. Ato përbëjnë një epokë të ndërtimeve në ato vende dhe tek ne dhe
kur bëhen riparime apo lyerje, u duhet qëndruar besnik stilit arkitektonik
të tyre. Duke i shfytyruar fasadat, siç po veprohet tek këto ndërtesa, bëhet
një gabim i madh. Këtu gabimi është edhe më i rëndë, se i ka karikaturizuar
pamjet e tyre me lloj-lloj njollash e ngjyrash nga limoni te e zeza, e
kuqja, grija etj. me të iclat piktorët dekoratorë treguan paditurinë e tyre
të plotë ndaj arkitekturës. Sikur të jetonte i ndjeri arkitekt Gani
Strazimiri, viktimë e shkollës që kreu dhe kohës kur punoi, por që e dinte
mjeshtërinë e atij stili si ask
ush tjetër, këta piktorë nuk do ta kalonin aq lehtë masakrën që po bëjnë
tek banesat e Shallvares të projektuara prej tij.
Këto pak fjalë i thashë për të nderuar të ndjerin arkitekt Gani Strazimiri,
mikun tim mirëdashës pa interes dhe në mbrojtje të veprës së tij që tashmë,
është jona, duhet të flasin të gjithë, jo në rrugë e në kafene, por atje ku
mbetet e shkruar.
Sëmundja e llangosjes së fasadave me ngjyra të ndezura po invadon banesat në
Rr. "Luigj Gurakuqi". Ato janë projektuar nga arkitektë kolegë të mi të
dikurshëm që për fat të mirë, të rinj e janë të gjallë. Sa s'është vonë,
duhet ta thonë me zë të lartë e me shkrim të qartë nëse e miratojnë atë që
po ndodh tek ato ndërtesa, apo janë kundër. Duhet ta bëjnë këtë, nëse duan
t'u ketë hije emri arkitekt që mbajnë. Epidemia e ngjyrave të ndezura po
përhapet dhe në godinat e reja shumëkatëshe, ndoshta si imitim i thjeshtë,
ndoshta për t'ia bërë qejfin kryetarit, për të mos u hapur ndonjë telash të
kotë.
Kështu Tirana, qytet mesdhetar, që duhej të kishte- siç i ka pasur jet'e
mot - ajo dhe gjithë Shqipëria si dhe gjithë qytetet e Mesdheut, godina me
ngjyra krejt të çelura, mori ngjyrat e ndezura që pëlqehen e përdoren në
banesa popujsh të vendeve me klimë, trashëgimi historike e kulturore krejt
të ndryshme nga tonat dhe si pasojë, kanë shije ndaj së bukurës krejt të
ndryshme nga e jona. Me asi ngjyrash s'duhet të gënjehemi e të themi që
Tirana bëhet gjoja moderne.
Duke përdorur këto ngjyra, ju s'mund të shfajësoheni apo të fshiheni prapa
thënies së njohur latine: De gustibus et coloribus on disputandum. Jo,
zotërinj! Kjo vlen vetëm kur lyeni shtëpinë tuaj. Lyjeni me çdo bojë që t'u
pëlqejë dhe e mbajçi me shëndet, por kur merrni përsipër të lyeni një qytet
të tërë, s'mund të dhunoni shijen e përgjithshme të formuar nga një kulturë
qytetare shumëvjeçare për të mos thënë shekullore.
Larg duart nga blloku i banesave mbrapa Bankës Kombëtare!
Tani dua të vë në dukje përdhunimin e arkitekturës dhe shfytyrimin e fasadës
së një blloku banesash që ka lidhje të forta me krijimtarinë time
projektuese si arkitekt. Fjalën e kam për bllokun e banesave mbrapa Bankës
Kombëtare.
Ai bllok është ndërtuar gati dyzet vjet më parë dhe deri më sot nuk e ka
pasur të nevojshme as të lahej, as të lyhej. Qëndroi i pastër dhe i
paçngjyrosur dhe kështu do të vazhdonte të qëndronte edhe për një gjysëm
shekulli, në mos më shumë, po të mos dëmtohej nga njerëzit që janë aleatët
më të egër të kohës shkatërrimtare.
"Bukuria është materiali më i qëndrueshëm". Këto godina, me bukurinë e tyre,
e provuan edhe një herë këtë thënie të vjetër. "L'arcitecture chante" thotë
Le Corbusier- Arkitektura këndon. Ka dyzet vjet që ky bllok po këndon këngën
e tij të heshtur, por këtë këngë ia ndërprenë tani ca bojaxhinj që derdhën
mbi paditurinë e tyre të mjerë. Ata po ia përdhunojnë arkitekturën e qartë
duke e ngarkuar e ngatërruar me elementë të pakuptimtë që e karikaturizojnë
dhe e veshin me rroba kllouni, siç po veshin dhe ndërtesa të tjera në
Tiranë.
Me këto veprime ata u bënë vazhduesit qesharakë të përdhunuesve të projektit
dhe të ndërtimit të këtyre godinave në kohën e diktaturës komuniste.
Ndokush që kërkon të dijë më shumë mbi ndodhitë e atëhershme, le të lexojë
librin tim "Arkitektura dhe diktatura". Për lexuesit e sotëm, do të tregoj
shkurt historinë tragjikomike që ka shoqëruar këto godina dhe mua deri më
sot: Dyzet vjet më parë, unë, një inxhinier i ri njëzetetetëvjeçar për të
mbrojtur projektin e këtij blloku, përplasesha me dy nga më të pushtetshmit
e asaj kohe, S. Koleka dhe M. Shehu që me moshë ishin nja njëzet e pesë vjet
më të mëdhenj se unë.
Tani, për të mbrojtur këto godina, më duhet të përplasem me më të
pushtetshmit e sotëm, që janë nja njëzet e pesë vjet më të rinj se unë. Deri
më sot, për këto ndërtesa, kam dëgjuar fjalë të mira, madje, disa kolegë
dashamirë që e çmojnë të bukurën, me të parë që po cënohej arkitektura e
tyre, më telefonuan të alarmuar e të indinjuar për sa po ndodhte. Të tjerë,
ndoshta kaluan aty pari dhe bënë sikur nuk e panë. Të tjerë, ndoshta mund të
kenë buzëqeshur me ligësi. Sikushdo vepron sipas ndërgjegjes së vet. Unë e
shoh me qetësi. Dikur e bëra detyrën time. Luftova sa munda për mbrojtjen e
arkitekturës së këtij blloku. Madje i pata kushtuar dy-tre vjet të rinisë
sime. Tani s'është më i imi. Që prej dyzet vjetësh i përket Tiranës. Ajo le
ta mbrojë.
- Nëse Tirana ka arkitektë që e mbajnë atë emër me dinjitetin që meriton, do
të dinë ç'të bëjnë.
- Kam dëgjuar se Shoqata e Arkitektëve shqiptarë është riorganizuar, ka
zgjedhur organet drejtuese. Nëse vërtet funksionon si shoqatë arkitektësh, e
di ç'duhet bërë.
- Së fundi, do t'i kujtoja mikut tim të vjetër, Drejtorit të ri të
Institutit të Mbrojtjes së Monumenteve të Kulturës, se ky bllok banesash
është ndër të parët me arkitekturë moderne të ndërtuar tek ne pas më se një
dhjetëvjeçari ndërtimesh me stilin e arkitekturës sovjetike. Për këtë arsye
them se, në mos krahas, të paktën pas gërmadhave të kalave, meriton të
mbrohet, kjo godinë që është një monument kulture i llojit të vet. Ky bllok
banimi tashmë ka hyrë në historinë e arkitekturës moderne shqiptare dhe
askush s'mund ta nxjerrë prej atje dhe po t'i verë minat e ta shembë.
- Nëse Këshilli Bashkiak ende ka njerëz që dinë të shohin e të mendojnë,
duhet të largojnë urgjentisht duart e këtyre barberinëve të rinj dhe të
urdhërojnë t'u kthehen godinave vlerat arkitektonike të mëparshme, pa as më
të voglin ndryshim. Turpi dhe faji do të jetë i atyre që do të bëjnë sikur
nuk panë e nuk dëgjuan. Duke përfunduar po u kujtoj të gjithë këto fjalë të
Gio Pontit: "S'kemi veçse qytetërimin tonë për të shpëtuar qytetërimin
tonë".
* Arkitekt
Po une prape qe prape jam per njeriun e ri :thumbsup: Nese, une uroj mire e me mire, qofte edhe per tullat.
