Re: Shqiperia ne mesin e 146 vendeve Islamike!!
ROLI I FES TEK SHQIPTARET
Feja ka luajtur nje rol te dores se pare ne mbijetesen e kombit shqiptar ne po ate shkall si per disa popuj te tjere te lashte si armenet dhe hebrejte. Ishte krishterimi ai qe I dha nje identitet me te forte popullit shqiptar ne kohen e dyndjeve barbare dhe osmane duke u kthyer ne nje vend te shenjte ne kohen e Skenderbeut pasi e mbrojti krishterimin ne kohen(shek XV) kur papa dhe patriku kacafyteshin. Ishte feja Islame dhe bektashizmi qe I diferencoi shqipetaret kur politika sllavizuese dhe helenizuese e fqinjeve synonin asimilimin dhe perfitimin e territoreve shqipetare.Flaka morale e perbashket per klerin shqiptar te te gjithe besimeve ishte ajo e nje zelli apostolik te lashte gershetuar me nje ndjenje patriotike te zjarrte.
Në Shqipëri, Krishterimi është apostolik, d.m.th ai është percjelle tek arbrit direkt nga goja e vete apostujve te Jezu Krishtit dhe filloi të përhapej në Iliri që në shek. I te e.s si fe ilegale.Apostulli Pal rreth vitit 57 shkruan “Kështu prej Jerusalemit e përqark e deri në Iliri kam kryer shërbimin e ngjalljes se Krishtit, duke u përpjekur të ungjillizoj atje ku nuk ishte i njohur emri i Krishtit”..Pervec Palit ne trevate IIire kane predikuar edhe shume shenjtore te tjere dhe prej ketej kane kaluar ne hapesiren ballkanike nepermjet rruges Egnatia duke hyre ne Durres(Dyrrachium)per te kaluar ne lindje.Dokumente thone se në Durres, në vitin 58 ka patur 60 familje të krishtera.
Në Iliri nisin aktivitetin peshkopët më të hershëm të krishterë, duke filluar me peshkopin Qesar të Durresit në vitin 70 e më pas, Shën Astin në vitin 98. Shën Asti u dënua me vdekje në vitin 116, nga perandori Trajan dhe sundimtari vendas, Agrikoli, pasi ne kete kohe Krijsterimi ishte ilegal dhe denohej nga Roma.
Qendrat e para të krishtera te themeluara nga veprimtaria predikuese e apostujve dhe perkrahesve te tyre ilire nga shekulli I deri ne shekullin e IV(kur krishterimi u be fe zyrtare) vërtetohen nëpër qytete si Durrësi, Butrinti, Onhezmi (Saranda), Jerikoja, Vlora, Apolonia, Amantia, Bylisi (Balshi), Antipatrea (Berati), Skampis (Elbasani), Scodra, Albanopolis, Lyhnidi (Ohri) etj.
Ndër mozaikë e në ndërtime te vjetra kishash, si në Shën Kollin e Kurjanit në Fier, në bazilikën e Ballshit, etj janë ruajtur simbole paleokristiane enigmatike siç janë ato të bimëve me gjethe në formë zemre (shiko mozaikët e Butrintit e gjetkë), figura e kryqit në mozaikët e Sarandës, figura e peshkut ne gdhendjet e Ballshit apo në mozaikë të tillë si ai i Linit ne Pogradec e gjetkë.
Keto deshmojne se Iliria u be qe ne fillim nje nga trevat kryesore te perhapjes se fese se krishtere per vete lashtesine dhe shtrirjen e madhe te popullisise se saj, zhvillimin e madh urban me kryeqendra te tilla si Durresi, Apollonia, Shkodra etj; dhe poziten gjeopolitike mjaft te favoreshme duke u qene nje korridor natyral ndermjet lindjes dhe perendimit si per transmetuar vlerat morale te krishterimit ashtu edhe per te transportuar ushtri dhe beteja pa fund …
Në shek. IV pas J.K. Krishterimi u shpall fe shtetërore nga perandori Konstandin ,u kodifikua në Bibël dhe u krijuan institucionet e tij : kishat dhe manastiret dhe njëkohësisht hierarkia e tij : peshkopët, kryepeshkopët, abatët dhe dioqezat e tyre me qender ne Rome. Konvertimi i plotë i në Krishtërizëm në territoret ku sot banojnë shqiptarët, u krye gjatë shekujve V-VI pas J.K.
Shen Jeronimi (Hieronymus) i Ilirise beri perkthiumin e pare te bibles latinisht ( La Vulgata) duke i dhene botes per here te pare librin e shenjte ne mesin e shekullit IV.
Koncili i parë Ekumenik i Nikesë në vitin 325, ishte i pari që formuloi parimin bazë të krishterimit: “Besoj ne nje Perëndi, Atin e tërëfuqishëm, krijuesin e qiellit e të dheut dhe të gjithë të dukurave e të padukurave”.
Shen Niketa I Dardanise (Remesianes) eshte krijuesi I kryelutjes se krishterimit (kryrehimnores) TE DEUM LAUDAMUS (Ty zote te lavderojme) qe vazhdon te jete kryelutje edhe sot pas me se 15 shekujsh
Kostandini i Madh ne lufte kunder fiseve barbare urdhëroi ngritjen e disa bazilikave madhështore.Tipi i këtyre bazilikave kostandiane ishte me dysheme drejtkëndëshe dhe nuk përjashtohej shtrimi i sipërfaqes së saj me mozaikë. Në anën e jashtme, ato kishin kolonada, ku sajohej hajati i kishës. Bazilika të këtij lloji janë hasur edhe në Shqipëri, në Butrint, Bylis, Antigone, Tepe në Elbasan e ndoshta edhe gjetkë.
Strukturat kishtare në periudhën e antikitetit të vonë ishin të organizuara mbi bazën e provincave (Dardanisë, Prevalit, Epirit të Ri dhe Epirit të Vjetër), duke patur në krye secila një mitropolite prej nga vareshin peshkopatat . Deri ne shekullin e VIII kisha ne Iliri ishte direkt nen varesine Romes. Ky eshte shkaku qe terminologjia e kishes Shqiptare eshte latine( meshe, kungate, prift, shenjt, pagezim , peshkop, kryq, mallkim etj. Kjo per me teper tregon se arberit ishin ketu ne shekujt IV deri V kur u sanksionuan dukuri te tilla si gjuha e kishes etj. Pas ndarjes së perandorisë ato u përfshinë në zonen e Ilirikut lindor, varësia kishtare e të cilit ka lëvizur midis Romës dhe Kostandinopojës. Duke filluar nga gjysma e parë e shek. VIII (viti 731 pas vendimit te Leon Isaurit per ndarjen e dioqezave te lindjes nga ato te prendimit ) hapesira Ilire (tashme te njohur si vend I arberve) u nda ne zona qe vareshin Patrikana e Kostandinopojës dhe ne zona qe vareshin nga Roma. Mendohet qe Lumi I Matit te kete qene vije ndarje e Bizantit nga Roma. Ndarja e kishes (se lindjes nga ajo e perendimit) u thelluan nga procese historike dhe prezenca e galeve (para francezeve) (Karli I madh shek IX) dhe normandeve apo Anzhuineve duke sjelle perfundimisht ne vitin 1054 ndarjen zyrtare te plote. Gjate periudhes 731 deri 1054 dhe ne vazhdim, nga shqyrtimi I dokumentave arkivore te shumte ,verehen konkurrence ndermjet Romes dhe Konstandinopojes se kush te kete nen influence dioqezat e Ilirise/ Arberise duke arritur edhe ne beteja te pergjakeshme.
Ardhja e bullgareve ne viset e Arberit e izoloi kete hapesire nga Patrikana por krishterimi u ruajt nga vendasit. Per me teper mbreti I bullgareve ,Borisi ne vitin 866 u pagezua me popullin e tij ne Kishen e Ballshit ne tokat e Arberit. Bullgaret nga pagane u bene te krishtere . Borisi pas kesaj duke kuptuar rendesine e fese ne trevat e pushtuara kerkoi te lidhej me papen e Romes per te kerkuar udhezime per nje administrim kishtar te sakte. Thuhet nga autore te ndryshem se Borisi duhej ti drejtohej Kostandinopolit .Por kur je pagezuar ne nje vend aq te lashte si Iliria / Arberia ku krishterimin e solli vete Pali eshte e natyreshme qe do ti drejtoheshe Romes si kryeqendra e pare zyrtare.
VAZHDON..... ARMIQSIA E KONSTANTINOPOLIT
Armiqesia e Kostandinopolit me mbreterit bullgareve vazhdon dhe arrijne kulmin ne 1018 kur Car Samueli u mund nga pernadori I Bizantit Vasili Il. Vasilli II riorganizoi peshkopaten e Ohrit duke vene ne krye peshkope greke si Theogilikati ne 1100 per te synuar ne perfshirjen e te gjithe Arberise apo edhe te Italise se jugut.
Nderkohe Patrikana e Romes qe u vetequajt Papati (influence Franceze) vazhdoi deri ne vitet 1303 te intensifikoje luften per te fituar sa me shume dioqeza ne Dalmaci dhe Arberi me ane te Peshkopeve te Raguzes duke marre edhe disa masa ndaj disa prifterinjve (te Tivarit dhe Ulqinit viti 1167, te Tivarit 1303) qe predikonin me ritet e lindjes.Kjo behej edhe ne kuader te uniatizimit te kishes se krishtere.
Zbarkimet e normandeve, I pari ne 1081 dhe I dyti ne 1105 si edhe kryqezata e pare 1095 filloi te lekundte Bizantin per unifikimin e kishes se krishtere. Pushtimi i Konstandinopojes me 1204 nga Kryqezata e 4 dhe mbajtjen e saj per 60 vjet nen sundimin francez solli edhe murgjit franceze benediktine ne Arberine e viteve 1230 duke u vendosur fillimisht ne Shirgj mbi Bune dhe me vone ne Durres dhe Shkoder pas viteteve 1250 nen mbrojtjen e Karlit Anzhu. Thuhet se po ne kete kohe u vendos edhe Urdheri Franceskaneve duke thelluar kthimin e arberve te krishtere tek qendra e vjeter, Roma. Keto zhvillime i perkrahte edhe principata e Arberit dhe me 1208 ka dokumente leterkembimi te Dhimitrit princit te Arberise me papa Inocentin III ku kerkohet nga papa ndihme per ushtrimin e besimit te krishtere.
Nderkohe qe papa dhe patriku luftonin ne ballkan per hegjemoni dalin ne skene turqit osmane te cilet pushtuan Ohrin ne 1408, Tivarin (qender qe varej nga Roma) me 1571 dhe Kostandonopojen me 1453 duke sjelle nje rrenim apo nenshtrim te patrikanes. U arrit te lidhej nje traktat ndermjet Sulltan Mehmetit II dhe patrikut te ri te Patrikanes Gjergj Skalari ku u ra dakord qe mos te prisheshin kishat per tu bere xhami :martesa dhe funeralet te beheshin ne kishe dhe to mos prishej festa e pashkeve.
Ne kete kohe i vetmi vend i krishtere i panenshtruar dhe qe nuk i paguante asgje Sultanit ishte Arberia. Gjergj Kastrioti-Skenderbeu , biri I princit te Krujes I mbiquajtur « Mbrojtes » dhe « Atlet » i Krishterimit theu per 25 vjet ushtrite osmane duke entuziasmuar boten e krishtere me bemat e tij dhe duke marre mirenjohjen e tere bashkesise kristiane kudo qe ndodhej . Skenderbeu dhe papa stabilizuan maredhenie te ngushta me me synime te qarta per mbrojtjen dhe lartesimin e kishes se shenjte. Kjo lidhje e ngushte me papen dhe perendimin i perputhej me idete qe kishte Skenderbeu dhe fisniket e tij per fatin e Mbreterise se Arberit ne ballkan dhe Evrope. Pas renies se Skenderbeut Sulltani ndermori nje fushate konvertimi ne myslimane ndaj arberve te krishtere duke perdorur paketen e privilegjeve dhe te detyrimeve dhe taksa te tilla si “defshirmeja”(takse gjaku) ku cdo familjari I merrej djali I vogel dhe nuk I kthehej kurre per tu perdorur si jenicer .Kjo takse shpesh I detyronte fshatra te tere te emigronin. Nje pjese u konvertuan duke nderruar vetem emrin dhe vazhdonin ritet e tyre te krishtera feshurazi Njihen raste qe dokumentohen edhe nga Frang Bardhi ne vitin 1637 kur brenda nje familje (vellezer apo burre dhe grua)jane me fe te ndryshme vetem per te shpetuar nga taksat apo per te perfituar privilegje.
Gjurme ne qendresen fetare ndaj konvertimit ne fene islame ka lene Shpati i Elbasanit gje qe deshmohet ne afresket e pikturuara nga Onufri nga Neokastra (Elbasani)ne vitete 1556 ne kishen e Shen Kollit dhe ate te Shen Premtes. Ne kete klime myslimanizimi prifterinjte Shqiptare patriote si Archbishop of Durrës, Pal Ëngjëlli, a close associate of Skanderbeg doli nevoje emergjente perdormi I gjuhes shqipe ne kishe as the “Formula of Baptism” of 1462 AD. It is a short sentence in Albanian “Unte paghesont premenit Atit et birit et spertit senit” (I bless you in the name of the Father, the Son and the Holy Spirit), which is found in a circular (pamphlet) written in Latin
During a visit to Mat, Pal Ëngjelli noticed irregularities in the religious practice and following this he left some directions and recommendations with the Catholic priest, namely the aforementioned blessing, which could be used by parents in baptising their children in case they could not do it in church or there was no priest available. The formula is written in the Latin alphabet in the northern dialect of the ghegs (gegërisht).
Duke perfituat nga kunder-refoma e papatit, me lejen e Selise se Shejte per te konsoliduar krishterimin ne 1555 botohet “Missal” by Gjon Buzuku which is the translation of the main parts of the catholic liturgy into Albanian; it contains the services of the main religious holidays of the year, comments from the book of prayers, parts from the Testament as well as parts from the ritual and catechism.
The “Missal” by Gjon Buzuku is written in the northern dialect (gegërisht), in the Latin alphabet, and is provided with some special letters. The book has a relatively rich vocabulary and its orthography and grammatical forms seem to be established, which is indicative of an earlier tradition in the writing of the Albanian language.
one Arbëresh priest in Italy Lekë Matrenga published in 1952 “E mbesuame e krishterë” ("The Christian Faith"). It is a booklet of 28 pages, the translation of a catechism. The book is written in the southern dialect, in Latin alphabet, and is provided with some special letters representing the sounds of the Albanian language that are missing in Latin.
Me vone Pjetër Budi perkthen “Doktrina e Krishtere 1618 “Pasqyra e te rrefyerit” 1621 dhe “Rituali Roman” 1621
Pasi perkrahu perdorimin e gjuhes shqipe ne kishe , Selia e shejte ne Rome ne 1634 vendosi qe franqeskanet te vendosen pergjithmone ne zonen e Shkodres Zadrimes dhe Lezhes per te frenuar myslimanizmin.
Nderkohe Kisha ortodokse administruar nga patrikana autoqefale e Ohrit, qe kishte ne varesi edhe peshkopaten e Beratit, ishte e angazhuar ne mbledhjen e taksave per sulltanin dhe nga studimet shihet se patrikana ka qene nje sherbyese e zellshme ne kete drejtim
Osmanet vendosen parimin fetar si te vetmin qe dallonte kombesine dhe prandaj myslimanet i quanin turq dhe te krishteret greke. Ka shume te dhena qe edhe disa qarqe extremiste helene te patrikanes kishin kohe qe e zbatonin kete kete parim te pa fe duke kerkuar helenizimin e te gjithe te krishtereve . Kuptohet qe si reaksion i kesaj por edhe per zona influence Selia e shenjte solli shume dergata ne Arberi per te riperterire krishterimin me qender Romen. Por Roma nuk synoi ne asimilimin e arberit gje qe deshmohet edhe per perkrahjen e perdorimit te gjuhes shqipe gjate predikimeve. Ketu duhet kerkuar aresyeja e orientimit perendimor drejt Romes qofte e princ Dhimitrit me 1208 qofte e Skenderbeut ne mesin e shekullit XV.
Mbledhja e « Kuvendit te Arberit » ose « Koncili i Arberit « ne Merqi te Zadrimes me 20 korrik 1703 nen kryesine e Tivarit dhe me bekimin e papa Klementit XI (qe ishte Shqiptar) mori vendime te rendesishme per konsolidimin e kishes katolike ne Shqiperi sic ishin ndalimi i fshehjes se perkatesise fetare ; ndalimi i predikimit fshehtas nga prifterinjte per keta besimtare kriptokristiane etj. Ne kete kuvend katoliket u shprehen hapur edhe kunder ortodokseve.
Megjithese jezuitet erdhen me vone ne Shqiperi ata e rroken shpejt natyren dhe kulturen shqiptare Bie ne sy revista e tyre patriotike “leka “.Kurse per Franceskanet dallohet Pater Gjergj Fishta I konsideruar si poet Kombetar Shqiptar dhe themelues I alfabetit te gjuhes shqipe ne Kongresit te Manastirit. Polemika apo konkurrenca mes jezuiteve dhe franceskaneve nuk arriten asnjehere ne krize te kishes katolike ne Shqipetare.per me teper ato kishin bashkuar gjithnje perpjekjete per te siguruar perkrahes ne fuqite e medha si Austria e cila kishte ndikuar prane portes se larte per te mbrojtur interesat e katolikeve dhe kishte financuar per kishen katolike shqiptare
Ne pasluften e pasigurt per fatet e Shqipeprise prej lakmise se fqinjeve nje delegacion I kryesuar nga ipeshkv katolik Bumci shkoi ne Versaje dhe perdoren influencen e tyre ne Seline e Shenjte per te garantuar se katoliket shqiptare nuk donin te jetonin te ndare nga shqiptaret e tjere muslimane duke pase parasysh copetimin e mundshem te pasluftes.
Per tiu pershtatur te gjithe besimtareve te vet Kisha katolike mori parasysh edhe kanunin e leke Dukagjinit dhe variante te tij dhe u mundua qe te mos I binte ndesh ketij kodit te nderit;, mikpritjes, fjales se dhene etj duke spjeguar keto elemente edhe me biblen.
Kisha katolike shqiptare ,ne dallim nga simotrat ne Evrope, karakterizohej nga nje pavaresi e komponenteve te saj per shkak te rolit te vecante qe luajten franceskanet dhe jezuitet . Kjo gje shkaktonte mospelqimin e dergatave nga Roma sepse nuk e kuptonin situaten ne vend.
Eshte per tu theksuar se, ashtu si edhe ne shekullin e XV dhe XVI, ne dallim nga riti lindor, Kisha katolike nxiti perdorimin e gjuhes shqipe qe me 1861 ne seminarin e urdherit franceskan dhe u shqua per nje patriotizem ta pashoq. Ky ishte shkaku qe me 1933 ipeshkvit katolike do ti shkruanin bashkerisht Zogut ”Ne jemi ketu ne Shqiperi prej dy mije vjetesh;katolike atehere katolike edhe sot, shqipetare atehere shqipetare sot edhe gjithmone”Dy revistat katolike te viteve 30 “Drita” dhe “Leka” harmonizojne doktrinen fetare me kontekstin shqiptar dhe propagandojne tolerancen fetare dhe mundesine e bashkejeteses midis feve ;Psh solidaritet shoqeror kristian do te gjente mbeshtetjen e vet ne Shqiperi ne praktiken e beses dhe te fjales se dhene te tradites zakonore shqiptare
Pushtimi Italian zgjoi perseri idene e vejeter te Vatikanit per uniatizimin e Kishes dhe pati edhe misionare dhe u organizuan mbledhje per kete ne kuader te luftes italo-greke.
kleri fetar i te te gjithe besimeve (musliman,katolik, bektashian dhe ortodoks) u perpoq te perfitonte sa me shume financime nga politika e fashisteve italaine dhe gjerman. Por kjo nuk I pengonte besimtaret te vazhdonin te shihnin nje pushtues qe duhet te ikte nje ore dhe me pare. Bektashinjte u hodhen totalisht kunder fashizmit italian dhe nazizmit gjerman
Me shkrirjen e patrikanes se Ohrit dhe kalimi i varesise se kishes ortodokse direkt nga Kostandinopoli, pas janarit te vitit 1767 (influencuar edhe nga rezultatet e lufterave ruso-turke) u vu re nje perpjekje fare e hapur per helenizimin e popujve te ballkanit duke shtuar numrin e shkollave greke dhe te qendrave te rendesishme fetare dhe didaktike si Voskopoja ku u hapen shkolla si « Akademia e Re » (nje institucion illuminist ne te cilen kontribuan greke, rumune-vllhe dhe shqiptare si Kavalioti )ne vitin 1744 apo shtypshkronja etj. Por patriotet fetare dhe njerez te ditur Shqiptare e shfrytezuan kete infrastrukture dhe kulture fetare per te prodhuar vepra per te ardhmen e kombit shqiptar sic ishte edhe fjalori tre gjuhesh i Kavaliotit i botuar ne Venedik me 1744. Keshtu Voskopoja u be nje qender iluminizmi , arti dhe atdhetarizme e . Po si devocion patriotik ne ndihme te kishes shqiptare erdhi edhe Ali Pashe Tepelena i cili ngarkoi mjekun e tij Vangjel Meksin te Perkthente Dhiaten e re per besimtaret shqiptare ne vitin 1819 deri 1827 per te vazhduar vone me perkthimet e Kristoforidhit te vitit 1872
VAZHDON....PUSHTIMI ISLAM DHE PERHAPJA E ISLAMIT
PUSHTIMI OSMAN DHE PERHAPJA E ISLAMIZMIT
Pushtimi osman dhe përhapja e islamizmit e demtoi rende fene e krishtere katolike apo ortodokse. Me rritjen e ndërgjegjes kombëtare në luftën kundër sundimit të huaj, nga shtresa e klerit vendës dolën disa figura të njohura si Pjetër Budi, Frang Bardhi, Pjetër Bogdani të cilët luajtën një rol të rëndësishëm për kulturën shqiptare. Gjatë Rilindjes kombëtare nga rradhët e dy degëve të Krishtera pati klerikë që punuan për interesat e vendit e të kulturës kombëtare, si Papa Kristo Negovani, Ndoc Nikaj, Nikollë Kaçorri etj.
Ne fund te shekullit XIX dhe ne fillim te shekullit XX ,patriotet Shqipetare te mergimit, kryesisht ortodokse e kuptuan heret se per te kundeshtuar politiken dhe praktiken helenizuese te Greqise duhej nje Kishe Autoqefale Shqiptare.Tentativat e para per kete jane bere nga Nikolla Naco me orijgine nga ne Bukuresht por pa sukses.
E drejta ligjore per autoqefali i lindi Kishës Ortodokse të Shqipërisë qysh më 28 Nëntor 1912. Me shpalljen e pavarësisë nga Turqia, Kisha Ortodokse e Shqipërisë nuk mund të mbrohej më juridikisht nga Patrikana, e cila ishte nën juridiksionin e shtetit turk. Kjo kishte ndodhur edhe me popullsitë e tjera të Ballkanit që kishin qenë të pushtuara nga Turqia. Kështu, kishin shpallur autoqefalinë Kisha Ortodokse Greke, Bullgare, Rumune dhe Serbe, e cila e kishte fituar këtë të drejtë që në shek.XIII.
Në Amerikë kjo përpjekje filloi qysh në Maj te vitit 1907. Një shkak që i dha shtysë këtij problemi, ka qenë një ngjarje konkrete. Më gusht të vitit 1907, vdiq një djalë i ri, në qytetin Hadson. Kur trupi i tij u shpu ne Kishen Ortodokse ku zakonisht kryenin shërbesat e tyre shqiptarët ortodoksë, prifti grek refuzoi ti kryente sherebesen e permortshme pasi djaloshi njihej si nacionalist shqiptar dhe ishte “automatikisht i c’kisheruar” .
Për këte shkak, shqiptarët krijuan një shoqëri fetare në Shtator 1907, me emrin “Nderi Shqiptar” dhe zgjodhën një komision, që ai ta lidhte shoqërinë e Usterit me emigrantët e Natikut, Marlboros, Bostonit, etj. Ky ishte hapi i parë për një Kishe Ortodokse Shqiptare të pavarur në emigracionin e Amerikës.
Meqë shqiptarët nuk kishin një prift legal të dorezuar nga një peshkop, vendosën që të thërrisnin një prift nga Shqipëria.
Nga kandidatët fitoi F.Noli, i cili pas shume peripecish te stisura nga patrikana ,më Mars te vitit 1908, F.Noli u dorëzua prift i ligjshëm. Noli u shigurua prift nga tre peshkope nje rus , nje ukrainas dhe nje rumun.
Kjo ngjarje u prit me gëzim nga të gjithë shqiptarët kudo që ndodheshin dhe pati jehonë të gjerë në të gjithë shtypin e kohës. Për të shkroi gazeta “Drita” e Sofjes, të cilën e nxirrte Shahin Kolonja, “Shpresa e Shqypnis”, si dhe gazeta të tjera shqiptare të Misirit dhe të Amerikës.
Meshën e parë në gjuhën shqipe, F.Noli e dha më 22 Mars 1908.
Pas kesaj ne Amerkike fillon ethshem ndertimi i Kishave ortodokse shqiptare kisha e Shën Kollit në Sauth Brixh, e cila perfundoi në vitin 1912.kisha e Shën Palit dhe e Shën Pjetrit në Filadelfia. Iniciativën e mori emigranti Stavri Seminaku nga Berati dhe prifti nga Rehova e Kolonjës at Naum Cerja. Në vitin 1919 u ngrit kisha e Shën Mërise në Natik.
Për nevojat e Kishës së re shqiptare e të pavarur, F.Noli përktheu me radhë nga viti 1908-1914, të gjithë librat kishtare të domosdoshëm “Sherbesat e Javes së Madhe”, Libri i Sherbesave të Shenjta”, “Libri i të Kremteve të Mëdha”, “Triodhi i vogel”, “Lutjesorja” dhe “Pesëdhjetëvjetorja e vogël”.
Të gjitha këto përpjekje për një Kishë Ortodokse Autoqefale Shqiptare, F.Noli i bëri me synimin e krijimit të një peshkopate ortodokse shqiptare në Amerikë, fronin e së cilës, në të ardhmen ta shpinin ne Shqipëri.
Një nga ngjarjet më të shënuara të Kishës Ortodokse Shqiptare ka qene Kuvend i dates 16 Mars të vitit 1919 ku u mblodh diaspora shqiptare e Amerikes Kanadase dhe Meksikes Kuvendi i kërkoi peshkopit rus t’u jepte mundësi që të formonin Peshkopatën Shqiptare të Amerikës dhe të dorëzonte peshkopin e tyre të parë. Për këtë qëllim u bënë shumë kërkesa edhe në kryepeshkopata të tjera. Peshkopi rus premtoi tri here që të dorëzonte F.Nolin peshkop dhe të tri herët u terhoq. Në rrethana të tilla më 26 Korrik 1919, në kishën e Shën Gjergjit në Boston, F.Noli iu drejtue të pranishmëve: “Kush e bëri peshkopin e parë fare?” Dhe populli iu pergjigj: “Të parin fare e bëri populli. Dhe mua populli të më dorëzojë se jam i pari fare për shqiptarët” - tha F.Noli.
Nga ana tjetër, Kuvendi i 30 Korrikut 1919 e shpalli Kishën Ortodokse Shqiptare të Amerikës kishë autoqefale dhe F.Nolin peshkop të saj.
Ndërsa në Amerikë ndodhnin këto ngjarje, në Shqipëri, e cila ishte bërë shesh lufte, mbizotëronin mitropolitët grekë, si Jakovi i Durrësit e pastaj i Korçës, Njoftime kishte se Në Shqipëri vepronin bandat terroriste greke të “kompanive të shenjta”, të cilat vranë Papa Kristo Negovanin në vitin 1904, terrorizuan popullsinë e Shqipërisë së Jugut në vitin 1914, vranë At Stath Melanin në vitin 1917.
Pas gjithë këtyre pengesave më në fund, më 28 Prill 1921 at Vasil Marku dha të parën meshë shqip në kishën e Shën Gjergjit në Korçë.
Ngjarja më e madhe për Kishën Ortodokse të Shqipërisë ishte mbledhja e një kongresi gjithëshqiptar në Berat, më 10 Shtator të vitit 1922 ku u aprovua nga kongresi që si qender e Kishës Autoqefale të Shqiperisë të ishte Korça.
Kongresi vendosi që gjuha e liturgjisë në Kishen Ortodokse Autoqefale Shqiptare të ishte gjuha shqipe.Kongresi i Beratit u mbyll më 19 Shtator 1922.
Më 21 Nëntor 1923, Sinodi I Pare I themeluar ne Berat shpalli F.Nolin kryepeshkop. Ceremonia u bë në kishën e Shen Gjergjit në Korçë.
Kështu, sikurse shkruan dhe F.Noli, pas 500 vjetësh u krijua Sinodi i Pare i Kishës Ortodokse Shqiptare qysh në vitin 1478, kur e gjithë Shqipëria (Arberia) ra nën sundimin osman. Ky Sinod i Shenjtë përbëhej nga Hireotheu, miropolit i Korçës dhe i Gjirokastrës, Kristofor Kisi, mitropolit i Beratit dhe i Vlorës, F.Noli, mitropolit i Durrësit dhe i Tiranës. Ky Sinod sipas F.Nolit, vijoi deri më 24 Dhjetor 1924, kur Fan Noli u detyrua të largohej nga Shqipëria.
Me përkrahjen e qeverisë, erdhi në krye te Kishës Ortodokse të Shqiperisë at Visarion Xhuvani, i cili u shpall kryepeshkop në këtë mënyrë. Në vitin 1929, ai u dërgua nga Sinodi dhe mitropoliti i tij tek Anastasi i Koshavacit.
Që aty u thirr në Tiranë dhe tok me peshkopin serb të Shkodrës, si dhe me dy peshkopë të tjerë, Evthim Ikonomin dhe V.Camcen (Agathangjelin), krijuan Sinodin e Dytë të Kishës Ortodokse Shqiptare me kryepeshkop Visarion Xhavanin. Patrikana Ekumenike e kundërshtoi këtë sinod Megjithëketë, duhet theksuar se V.Xhuvani u tregua shumë energjik. Gjatë kohës që ishte në krye të Kishës ai mblodhi Kongresin II gjithëortodoks në Korçë, më 16 Qershor 1929
Nën formulën: Kishe e lirë në shtet të lirë”, Kishë e ndarë nga shteti, u formulua neni 16 i Statutit ku thuhet: ”Kryepeshkopi, peshkopët, zëvendësit e tyre lokalë, Ikonomi i Madh Mitrofor, Sekretar i Përgjithshëm i Sinodit, si dhe ndihmësit dhe zëvendësit klerikë të Kryepeshkopit dhe peshkopëve, duhet të jenë prej gjakut dhe gjuhës shqiptare, si dhe të kenë nënshtetësinë shqiptare”.
Sinodi II i Shenjtë i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërise, po i panjohur nga Patrikana Ekumenike u përbë nga: Kryepeshkop dhe peshkop i Tiranës dhe i Durrësit V.Xhuvani, imzot Camce, imzot Ambrozi, imzot Eugjeni. Më vonë ky sinod u plotësua dhe me Ikonomin e Madh, Mitrofor, at Vasil Markun.
Mbreti Zog gjate perpjekjeve per te krijuar nje stabilite politik ne Shqiperi ndoqi nje politike neutrale ne lidhje me besimet e ndryshme ne Shqiperi duke e ndare pushtetin nga feja , duke perkrahur autoqefaline e kishes ortodokse si edhe duke preferuar shqipetare ne drejtimine fese. Per tre vjet ai pat nje konflikt me shkollat katolike (1933-1936) te cilat I mbylli dhe pastaj I hapi prape. Kjo u be ne kuader te reformes arsimore.Ka interpretime se kjo levizje e Zogut u be edhe per te mbajtur nje ekuiliber fetar dhe per ti vene nje kufi ekspansionit te gjithanshem italian ne Shqiperi
Problemi atoqefalise u be nje nga temat kryesore edhe per mbretin Zog I clili dergoi minitrsin ortodoks Kota dy hetre ne Stamboll per te negociuar por edhe per te kercenuar.Në vitin 1933, qeveria e mbretit Zog bëri presion edhe ndaj Xhuvanit që ai të jepte dorëheqjen dhe u ngarkua Kristofor Kisi për të formuar Sinodin e Tretë te Kishës Ortodokse Shqiptare. U arrit që më 20 Shkurt 1937, qeveria shqiptare të niste delegatë për në Athinë K.Kisin dhe laikun Josif Kedhi.
Kështu, më 12 Prill 1937, Kishes Ortodokse Shqiptare iu njoh zyrtarisht varesia direkte nga patrikana dhe u shpall autoqefale. Dekreti i lartë kishtar, Tomi., iu dorëzua K.Kisit. Me këtë rast, Patrikana i dërgoi një mesazh Ministrit të Drejtësisë Thoma Orollogaj, Mbretit Zog dhe Kryeministrit Koço Kotta.
Tani e tutje, kjo kishë edhe juridikisht e në mënyrë kanonike, vendoste vetë për organizimin e saj, si për caktimin e peshkopëve dhe të peshkopatave, për përkthimin e liturgjisë dhe librave të meshës në gjuhën shqipe, etj.
Nga ana e saj, Patrikana ruante të drejtën e shpjegimit e të interpretimit të dogmës ortodokse dhe kërkoi që ndër të gjithë peshkopët e mundshëm të fronësuar nga Sinodi i shenjtë i Kishës Autoqefale të Shqipërisë, dy prej tyre të kishin, për këtë arsye, formim teologjik ortodoks në shkollat greke dhe të kishin jetuar jashtë vendit, dmth në Greqi ose në Malin e Shenjtë, për mjaft kohë. Ky ishte i vetmi kusht që vuri Patrikana Ekumenike.
Sinodi III i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, përbëhej nga Kristofor Kisi, kryepeshkop dhe mitropolit i Durrësit dhe i Tiranës, Agathangjel Çamçe, mitropolit i Beratit, Evllogji Kurnila, mitropolit i Korçës, Pandeli Kotoko, mitropolit i Gjirokastrës.
VAZHDON.....ISLAMIZMI NE SHQIPERI
HISTORIA E SHQIPTAREVE, NGA ILIRET E LASHTE, NE EREN E ISLAMIT
NGA: A. K. BOGDAN
Botuar ne revisten Amerikane ‘THE BARNES REVIEW’,
New York, Mars/Prill 2000, Volumi VI, Numri 2.
Shqiptaret i perkasin njerit prej kombeve me te vjeter te Evropes. Nga 1250 B.C. deri ne 168 B.C., Shqiperia eshte banuar nga 14 konfederata te fiseve Pellazge, te udhehequr nga Mbreter qe e shikonin para-ardhjen e tyre nga Akili. Ketu eshte nje rishikim i shkurter i rruges komplekse te Historise Shqiptare qe nga kohet e hershme e deri ne mes te shekullit te 19te.
Mbreteria e Ilireve e arriti zenitin e saj ne shekullin e 4te B.C., nen mbreterine e Bardhylit (Ylli i Bardhe). Me vone mbreteria e tij u mund dhe u aneksua nga Filipi i II-te, babai i Aleksandrit te Madh, ne 358 B.C. Pas vdekjes se Aleksandrit te Madh, Iliret u cuan kunder Maqedonasve dhe Grekeve. Ne 312 B.C. Mbreti Ilir Glaus deboi kolonizatoret Greke nga ishujt e Korfuzit dhe nga Epidamnus (apo Durrachion, apo Durazzi, apo Dyrrahium, apo Durres).
Gjate dy lufterave Ilire te 229 dhe 219-tes B.C., Romaket munden te aneksonin pjesen me te madhe te Ballkanit Perendimor. Megjithe kete Mbreteria Ilire mbijetoi deri me 180 B.C. kur Dalmatet e deklaruan vetveten e tyre te pavarur dhe krijuan republiken e tyre te pavarur, e cila u pushtua nga Perandori Augustus ne 9 A.D., ne te njejtin vit ne te cilin legjionet Romane ne Gjermani u thyen nga Herman Saksoni.
Ne 171 B.C. Mbreti i fundit Ilir, Genti u zu rob ne rrethinat e Skutarit (Shkodres) dhe u dergua si rob ne Rome. Mbreteria e tij u nda ndermjet tre provincave Romane te Dalmacise, Maqedonise dhe Epirit. Gjate historise se Romes, pese Perandore Roman – Diocletiani, Klaudiusi i II, Aureliani, Probus dhe Konstandi i I kishin origjine Ilire.
Shqiptaret e hershem te mesjetes dolen nga kaosi i shkaterrimit te Perandorise Perendimore Romane si pasardhes te fiseve te Dardaneve dhe Feoneve, te cilet jetuan ne Ilirine e siperme dhe ne Trake deri ne kohet e pushtimeve massive te Goteve Gjerman, qe morren pjese ne trojet Shqiptare gjate shekullit te katert A.D.. Ne fund te shekullit te gjashte, Trako – Iliret u c’vendosen nga dyndjet e Avareve, Anteve dhe fiseve Bullgare Turko-Ugrike te sllavizuarva.
Vendi i fundit ku Iliret gjeten strehim ne keto dyndje barbare ishin Malet e Epirit, Thesalise, Maqedonise Perendimore dhe Dalmacise. Ne 535, ushtrite e Perandorit Bizantin Justinian e pushtuan Ilirine dhe Moesine dhe debuan Gotet, Lombardet dhe Gepidet nga trojet Ilire. Por 100 vite me vone, Perandori Heracliu i II-te ftoi fiset gjysem te egra te “Sorbianeve” (Srbi, Serbet) dhe “Khrobates” (Hrvati, Kroatet) nga Kiskarpathia, te cilet te udhehequr nga lideret e tyre pushtuan territoret e Silezise se sotme dhe te Polonise Jugore, vende te braktisur nga Vandalet Gjerman dhe Ostragotet. Perandori Bizantin i vendosi ata (sllavet) ne Ballkanin Perendimor si mbrojtes te Konstandinopojes nga Avaret.
Pas kesaj, Serbet, Kroatet dhe fise te tjera Sllave, shume shpejt dynden Moesine, Traken, Maqedonine dhe Greqine, biles sulmuan edhe Kreten. Megjithate Bizantinet i nenshtruan ata. Por Bullgaret (Bolgars, Volgars), nje rrace me origjine nga Turqit Altaik dhe rraces Urgike te bashkekohesve te tyre Mordovins dhe Çuvasheve ne Rusine Veriore, i nenshtruan Serbet ne fund te shekullit te nente. Cari i tyre, Simoni i Madh (A.D. 893 – 927), i konvertuar ne Kirshterizmin Ortodoks, e zgjeroi mbreterine e tij nga malet Karpate e deri ne detin Adriatik, duke perfshire ketu Shqiperine, Kosoven, Serbine dhe Malin e Zi te sotshem.
Kjo Perandoria e re Bullgare u shkaterrua ne betejen e Kleidonit ne 1014 nga Perandori Bizantin Basili i II, i cili urdheroi masakrimin e 10.000 Bullgareve te zene rober te luftes duke i qerruar nga syte.
Kronikat Islamike te mesjetes i identifikuan te paret e Shqiptareve me fiset Arabet e Krishtere te cilat emigruan ne zemer te Bizantit pas Islamizimit te hershem te Sirise, Palestines, Jordanise dhe Hixhazit. Shkrimtaret e hershem Arab te periudhes klasike Islame i diten mjaft mire ndarjet gjeografike te Ptolemeut te Aleksandrise, i cili fiset Ilire “Albanoi” i pershkroi si banore agresive qe jetonin ndermjet Dyrrahut-Roman e Albanopis-it. Muslimanet e shekullit te nente te Andaluzise (ne Spanjen pas-Vandalike) dhe Sicilise gjithashtu i njohen mjaft mire Sakalibet, apo Sllavet, te cilet si skllever militant dhe aleat te Avareve pushtuan pjesen Ilire te Ballkanit ne shekullin e shtate A.D.
Sllavet nomad dhe fiset e Sllavizuara Kroate sebashku me Serbet, i detyruan barinjte Shqiptar qe te braktisin vendet e tyre antike ne Arbanon, ne veri te Liqenit Oher. Kjo gje coi fiset Shqiptare qe te fortifikojne vetet e tyre ne kodrat e Ilirise Jug-Perendimore. Eshte e mundur qe disa Arab te Krishtere emigrant nga Siria te kene jetuar ne Maqedoni gjate shekullit te shtatet A.D. Ekziston mundesia qe ata tu jene bashkangjitur Shqiptareve ne kete periudhe ne ngujimet e tyre te reja ne Epir, Thesali dhe Shqiperine e siperme. Burimet Bizantine te kesaj kohe, konfirmojne se fisi i Krishterizuar Arab i Banu Ghasaneve i udhehequr nga Xhabal bin Al-Ahyan i mbiquajtur Arnaut, u largua nga Siria gjate marrjes se Sirise nga Muslimanet dhe u prit nga Perandori Kostandin II ne Maqedoni. Disa historiane spekullojne se Perandori Nikoforus i I qe komandoi Kostandinopojen ndermjet A.D. 802 dhe 811, ishte vete pasardhes i Xhabalit, i fundit i fisit te Ghasanideve.
Gjate periudhes se Khalifit te famshem Abasid, Harun al-Rashid ne Bagdad, edhe shkollaret me serioz Arab besonin se Arnautet e Shqiperise ishin Arabet Ghasanid nga Siria apo Berbere nga Afrika Veriore, te cilet “te verbuar nga xhahilieti para-Islamik” u kthyen ne krishtere. Ata kaluan detin Mesdhe dhe u vendosen ne token e Romaneve.[ii]
Pas renies se shtetit Islamik te Sicilise, shume Musliman Arab dhe Berber rrefugjate te luftes, kaluan detin e ngushte te Adriatikut dhe gjeten strehim ne Shqiperi via Raguzes (Dubrovnikut). Sa eshte numri i te shpetuarve nga masakra religjioze kunder Muslimaneve te shperngulur nga qyteti Pulian i Luceres (A.D. 1300) te cilet shpetuan nga shpata Krishtere dhe gjeten strehim ne kodrat e Shqiperise eshte nje subjekt i hapur ndaj debatit historik.[iii]
Padyshim se disa mbijetues Musliman nga “safe heaven-i” (qielli i sigurt) mesjetar i Luceres arriten te vendosen dhe streohen ne republiken e pavarur te Raguzes, e cila ne te kaluaren kishte patur marredhenie mjaft te mira tregtare me Siciline Islamike. Nese gjenerata e trete e ketyre rrefugjateve Muslimane nga Sicilia dhe Pulia mbijetuan si Musliman apo si Kripto-Musliman ne Malet Shqiptare, sigurisht qe ata do te kene qene ndermjet atyre njerezve qe ne menyre entuziaste mirepriten trupat Turke te udhehequra nga Jakut Pasha dhe nga Hoxha Firouz, ne kryeqytetin Shqiptar te Krujes (Aksa Hicar) ne 1396.
Shqiperia e vjeter e Madhe e mesjetes u ka pat ndare ne dy grupe linguistike kryesore: Geget dhe Tosket. Emri i te pareve i shkon Shqiptareve te Veriut te Shqiperise dhe i dyti Jugoreve. Geget jane malesore qe jetojne ne zonat e Shkodres, ne Kosove, gjithashtu ne Diber, dhe ne qytetin e Maqedonise ne Uskub (Shkup). Ata ndoshta jane, pasardhes te fiseve Ilire te Penestit dhe Linkesti.
Disa nga fiset Gege, si Miredita, Grudi, Kelmendi dhe Kastrati qendruan katolike nominal. Megjithate shumica e Gegeve gradualisht pranuan Islamin ne shekullin e 15te. Geget Musliman dhe Krishtere kane nje tradite te gjate hakmarrjesh me rituale te vjetra qe kerkojne gjak per cdo te vrare, rrembim femre apo per fyerje.
Gjakemarrja (mes Gegeve) eshte e sanksionuar nga ligji para-Islamik i Leke Dukagjinit qe quhet “Ligji i Vjeter.” Sipas ligjit te Lekes, burri Shqiptar eshte totalisht i pergjegjshem per sigurine e miqve te tij. Dhe vrasesi ne mbrojtje te nderit sipas Ligjit te Vjeter nuk mund te shihet si vrasesi qe e nis gjakesine. Gjaksori, apo vrasesi, zakonisht penalizohet duke ia vene shtepine ne zjarr.
Ne fillimin e shekullit te 20te me shume se 75% Gegeve Shqiptare ishin Sunni Musliman, dhe rreth 10% e tyre ishin ndjekes te kultit Dervishler te Bektashive.
Tosket Jugore te Shqiperise jetojne ne Janine (Epiri i Vjeter) dhe Preveze, dhe ne zonen e Permetit. Ne shekullin e 14te A.D., mercenaret Shqiptare te zoterinjeve Latin ne Greqi emigruan ne Epir dhe infiltruan ne Thesali, More dhe ne shume ishuj te Egjeut, ku ata u vendosen dhe stabilizuan kolonite e tyre.
Keto koloni Shqiptaresh mjaft te Helenizuar kishin privilegje speciale nga Turqit. Megjithate shume prej tyre migruan ne Pulia, Kalabri dhe Sicili, ku ata iu bashkuan katolikeve te ashper Arberesh, te cilet u larguan nga Shqiperia e Mesme pas renies se rrebelimit te Skenderbeut.[iv]
Shumica e Toskeve, u konvertuan ne Islam heret ne shekullin e 15te. Megjithate shume prej tyre e pranuan Islamin shume kohe perpara pushtimit Turk te Shqiperise se poshtme. Ne Evropen e Krishtere Mesjetare, nderrimi i fese nuk ishte ndonje problem i madh teologjik per shumicen e njerezve te thjeshte, te cilet nuk e trajtonin Islamin dhe Krishterizmin si dy religjione te kunderta ne doktrina. Per masat e Krishterizuara te Evropes, Islami dhe Krishterizmi, ashtu si Ortodoksia dhe Katolicizmi, apo me vone Katolicizmi dhe Protestanizmi, ishin me shume dy sisteme te ndryshme te riteve religjioze. Per me teper popullariteti i para-Manikean dhe “herezive” semi-te Krishtera te cilat linden dhe rrezatuan ne Ballkan inspiruan shume heretike influencal ne Perendim. Katharet [paraardhes te Albigensianeve-ed] dhe Paterenset ishin mjaft te perhapur ne tokat Mesdhetare ndermjet Pireneve dhe Maleve Rodope. Eshte mjaft veshtire qe te besosh se Shqiperia nuk eshte prekur nga keto levizje religjioze. Por ne mundet qe te spekullojme vetem per ekzisten e Bogumileve (Theofilet) dhe Babuneve ne Shqiperi. Ndoshta disa Shqiptare u ndikuan nga disidentet Ballkanik Kishtare te cilet nuk e pranuan autoritetin e Peshkopeve Katolik dhe te Patriarkeve Ortodoks. Malet e Shqiperise ishin nje vend ideal per strehimin e te Krishtereve disidente te denuar nga inkuizitoret e Papes qe i denon ne zjarr. Urdheri shpirteror Franceskan dhe ndjekesit e Joakimit te Flores nga Kalabria-te pabidnur ndaj Papes Xhon XXII-ndertuan komunat e tyre ne malet e Shqiperise. Malet e Shqiperise ishin nje vend ideale per mistiket Krishtere te koherave te hershme.
Perhapja gjeografike e dy kishave antagoniste (Kishes Ortodokse dhe Katolike) ka lene rrenje te thella ne historine e lashte te Shqiperise. Sipas tekstit te Testamentit te Ri (Romanet 15:19), Shen Pali fene e re Krishtere te cilen ai e formoi e predikoi ne Durrachium (Durres). Qytetet e Shkodres (Scodra), Vlores (Aulon, Avlona), dhe Prevezes (Nicopolis) u kthyen ne dioqeza te Peshkopeve Ilire. Por Iliret ne pergjithesi ishin mjaft armiqesor ndaj Krishterimit, dhe Perandoret me origjine Dalmate Decius dhe Dioceletan i persekutuan pameshire ndjekesit e Palit. Ne vitin 311 A.D., “emri Krishterim u zhduk” nga Epiri dhe Dalmacia.
Megjithate, pas deklarimit te Krishterimit si fe shteterore te Romaneve nga Kostandini, Peshkopet Katolik ndertuan kishat e tyre ne Praevlis (Shqiperine e siperme) dhe Maqedoni. Ishte Shen Jeromi (Hieronumus) nga qyteti Dalmat i Stridonit, ai qe perktheu ne Latinisht, shkrimin e Krishtere nga shkrimet Greke.
Ne shekullin e 9te, pas pushtimeve shkaterruese nga Avaret dhe Sllavet, Shqiperia u pushtua nga Bullgaret turq, te cilet ishin Sllavizuar dhe Krishterizuar ne 865. Khani i tyre, Samueli, e pushtoi Shqiperine 26 here, por ne 1018, Perandori Vasilis II, “Bullgar Vrasesi”, i mundi ata dhe e rivitalizoi pushtetin Bizantin mbi Ballkan. Nen pushtimin Bullgar, Shqiptaret katolike u konfuzuan nga lufta teologjike ndermjet Papes, Nikolles se I, dhe Patriarkut Fotius. Kur devijimi Lindor me ne fund e ndau Krishterimin ne kishat Greke dhe Romane (1054), Krishteret Shqiptare te Praevalisit u deklaruan te jene katolike, dhe kusherinjte tyre ne Epir qendruan nen autoritetin religjioz te Patriarkanes Greke.
Islami u perhape ne Evropen Jug-Lindore ne baza te pasioneve gjeniale fetare, te cilat prodhuan nje kulture vibrante dhe te fuqishme te stimuluar nga shpirti pushtues i Osmanllive.
Ne 1330-at feudalet e vegjel Franko – Bizantine te ishujve te Egjeut u kthyhen ne vasale te Emireve Turq, dhe mercenaret Katalan nga Aragona bashkepunuan ngushte me clirimtaret Musliman ne More (Peleponez).[v]
Ne fillim te shekullit te 15te kur mijera varfanjake Bizantine, detare dhe anije ndertues nga Kreta dhe Kostandinopoja (Stambolli) dezertuan ne emiratet Muslimane te Azise se Vogel, ku ata pranuan Islamin, ata te udhehequr nga detaret Turq sulmuan kolonite Veneciane.[vi] Sherbetore dhe bujkerober te shtypur Bizantine migruan ne territoret Muslimane, ne numra kaq te medhenje saqe shume territore te Thesalise dhe Trakes u depopulluan teresisht ne fundet e viteve 1340te. Shume feudale te vegjel dhe lidere feudesh, e pranuan superioritetin e Islamit pa ndonje vaksinim Teologjik. Perandori Bizantin Andronikus i III, i beri homazhe Emirit Umur te Ajdinit dhe e pranoi shtetin e tij Islam si fuqine superiore te rregjionit. Vasilius-i (Perandori-Mbreti) Bizantin qe i pagonte taksa vjetore Emirit Umur, i dha kolonizatorit Musliman ishullin e Kios si dhurate. Me vone, Emiri Umur ishte ai qe u ftua nga Perandori Andronicus III dhe Xhon Cantacuzensi qe te nderhynte ushtarakisht ne tokat e tyre vasale Krishtere, te percara ne lufte civile.[vii]
Shume nga paria Krishtere gjithashtu nuk hezitonin qe te ftonin Muslimanet Turq ne luftrat e tyre me shtetet e tjera Krishtere. Sigimonto Pandolfo Malateste (1417-146 , udheheqes i Riminit, i dergoi nje leter te shkruar nga keshilltari i tij, humanisti Roberto Valturio Sulltanit Muhamed II “Fatihut”, me nje ftese te hapur ndaj tij qe te pushtonte Romen. Ai i bashkoi letres se tij nje harte mjaft te detajuar te Italise. Ne Prill te 1486, Boccolino Guzzoni (Gazonio), qe pushtoi qytetin Papal te Osimos prane Ankones i dergoi nje leter Sultanit me propozim per koalicion kunder shtetit-kishe. Kur marinsat Muslimane nga Durresi pushtuan portin e Otrantos ne Itali, banoret katolike te Pikenos shprehen gadishmerine e tyre qe te pranonin fene dhe mbikqyrjen e “Turkut te Madh” (Grand Turco).[viii]
Historia e Shqiptareve eshte nje nga paradokset me te medha ne kronikat e civilizimit Europian. Mileniumi i kotesise per Shqiptaret, mbaroi me nderhyrjen Turke ne Ballkan. Ne shekullin e 16te, Shqiperia sebashku me Bosnjen dhe Maqedonine, perfaqesonin cepin e Khalifatit Osmanlli qe ishte i zene ne anti-kryqezate kunder Kishes Militante, dhe brigjet e Adriatikut ishin ato qe i ofronin Osmanllive strategjine me te mire te mbrojtjes kunder Papeve dhe Kryqtareve. Megjithate dalja e Shqiperise Muslimane si baza kryesore e Turqve ne strategjine Osmane per supremaci do te ngelet e paqarte nese do te vleresohet objektivisht.
Shqiperia gjithashtu ka qene pjese e civilizimit Islam, ku rezistenca e fiseve Muslimane Shqiptare ndaj autoritetit Osman, krijoi nje administrate autonome (Shqiptare). Evolucioni i Shqiperise Katoliko Romane nga nje shtet klient i Republikes se Venecies ne nje shtet Islam ne menyre radikale ndryshoi eliten Shqiptare dhe popullin Shqiptar.
Bullgaret dhe Serbet pushtues e ndertuan supremacine e tyre ne ish-Ilirine Bizantine me forcen e armeve. Por Shqiptaret e kundershtuan Sllavizmin agresive dhe e kundersulmuan. Ushtrite Serbe dhe Bizantine u nenshtruan nga Bizantinet. Nga shekulli i 11te deri ne te 15tin, tokat Veri-Lindore te Arberesheve Mesjetare qendruan nen pushtimin e Feudaleve Serb te Zetes dhe te Rashes, te cilet papushim e zgjeruan pushtetin e tyre mbi Shqiperi deri ne renien e Mbreterise Serbe ne gjysmen e dyte te shekullit te 14te.
Pushteti Serb mbi feudin e Decanit ne 1330, dhe gjithashtu kapitujt per manastires Ortodokse te Shen Mikhailit dhe Gabrielit ne Prizren (nga 1348 dhe 1353) qartesisht tregojne per prezencen e popullsise se madhe Shqiptare ne te gjithe fshatrat e Maqedonise Perendimore, Kosove dhe Metohi. Ata (Shqiptaret) ne kete kohe ishin barinje, mercenare dhe bujqer.[ix] Nen tiranine Serbe, Shqiptaret Romano – katolik dhe krishtere ortodoks te ritit Grek, u pagezuan me dhune ne kishen Serbe, te themeluar gjate rregjimit shtypes te Stefan Dushanit. Sipas ligjit te tij “drakonian”, vetem kisha Serbe ishte Krishtere “e vertete.” Te gjitha fete e tjera ishin te ndaluara. Ata qe refuzonin qe te vaftiseshin nga Prifterinjte Serbe u damkosnin ne fytyre me hekur te nxehte, u debonin, dhe pasurite e tyre u konfiskonin nga Cari Serb. Shume feudal Shqiptar katolik dhe njerez te tyre te cilet i rezistuan politikes se Serbizimit u ekzekutuan.[x]
Perpara pushtimit te Shqiperise nga Serbet, ushtare aventurier Norman ishin ata dominuan regjionin e Adriatikut. Ata e pushtuan Siciline Muslimane dhe Jugun e Italise duke ndihmuar Papen dhe princat Lombardez te rimarrin Pulian dhe Calabrine. Ne 1078, Peshkopi i Devollit (Diabolis) ne Shqiperine qendrore ishte ai qe, therriti trupat Normane nga Italia qe te mbeshtesnin Romanet katolik lokal kunder Bizantineve. Normanet erdhen ne Shqiperi me mercenare Muslimane nga Sicilia dhe me nje kontingjent te vogel Bullgaresh dhe Grekesh, te udhehequr nga Nikofor Vasilikus. Por kjo ushtri multi-etnike dhe multi-religjioze, u mund nga autokrati Aleksius Comnenus ne 1079.
Gjate kesaj lufte, ushtria Bizantine u mbeshtet nga Muslimanet Selxhuk te Sulltan Sulejmanit dhe nga trupa mercenare Turke. Ushtaret Musliman Maqedonas ishin Turq pengje lufte te burgosur nga Xhon Comnenos gjate luftes Selxhuko-Bizantine ne Azine e Vogel.
Megjithate, pas dy vjetesh Normanet te udhehequr nga Robert Guiskardi (“Robert Dinaku”) dhe biri i tij Boemund, u kthyen ne Shqiperi nga Otrantoja dhe morren Durresin dhe Vloren (Avlona). Disa muaj me vone Normanet lehtesisht pushtuan Shkupin dhe Ohrin.[xi] Perandori Aleksis i shtangur perpara humbjeve ne Shqiperi kerkoi nga Sulltani Selxhuk Sulejmani per ndihme urgjente. Udheheqesi Musliman i Rumit (Konya) i dergoi atij 7.000 luftetare me eksperience, te udhehequr nga Kamir-khani (Kamires). Ushtria e re Bizantine e udhehequr personalisht nga autokrati Aleksis dhe aleatet e tij Musliman sulmuan normanet prane Larises ne Jug te Maqedonise. Por trupat e Beomundit i rezistuan forces se sulmit Bizantine, Turqve Musliman dhe shigjetareve Oguz dhe arriten te mbijetojne.
Pas kolapsit te pushtetit Bizantin ne Shqiperi, Normanet ndertuan mbreterine e tyre ne Shqiperi, e cila shkonte nga Durresi deri ne lumin Vardar, ku fiset nomade Turke te Pechegeneve dhe Oguzet (Ög Öz) kamponin gjate veres. Keta kalores nga Stepat Kipchak-e vazhdimisht e kalonin lumin e Danubit prane Dobrujes dhe grabisnin Ballkanin deri ne perendim te liqenit te Ohrit.
Gjate dy shekujsh, portet Shqiptare te Durresit dhe Vlores u kthyen ne dyert e kryqtareve Perendimor per ne Outremer via Egnatia (per ne rrugen Egnatia). Gjate kryqezates se katert (1202 – 1204), disa nga Militae Christi (militantet e Krishtere) Perendimoret, qe ne shumice ishin Hospitallers (nga urdheri i Shen Xhonit) dhe Templare, pushtuan Shqiperine, perpara fillimit te grabitjeve e rremujrave te tyre ne Kostandinopoje, dhe e futen territorin e Shqiperise nen mbreterine e tyre Latine nen udheheqjen e Baldvinit te Flandersit. Cfare ne dime rreth popullsise Shqiptare te kesaj kohe eshte nje dije e limituar si rrjedhoje e mos pjesemarrjes se Shqiptareve ne luften per pushtet mes Dukeve Franko-Norman dhe atyre Venecian. Gjate kesaj kohe i vetmi entitet i njohur gjysem i pavarur i Shqiperise ishte Kruja, ku feudali i saj i quajtur Progon kishte nen pushtet nje keshtjelle te vogel. Ne 1208, nipi i tij Dimitri e kundershtoi pushtetin Serb te Despotatit te Zetes qe udhehiqej nga “Prinic i Madh” Gjergj, dhe Venecianet te cilet kontrollonin mjaft pjese te Adriatikut.
Kur kryqtaret Perendimore vendosen pushtetin e tyre ne Kostandinopoje, Princi i Komneneve, Mikhali I u terhoq ne Shqiperi, ku forcat e tija besnike ishin ne gjendje qe te debonin Venedikasit nga shume pjese te Adriatikut. Ne Janine ai deklaroi formimin e Despotatit te pavarur te Epirit, qe shkonte deri ne Shkoder. Pas vdekjes se tij ne 1215, Theodore Engjelli dhe me vone djali i Mikhail Komnenusit, Mikhaili II Paleologus (1230 – 1267), restoruan ne Shqiperi supremitetin e kishes Ortodokse. Ne 1258, Mikhaili II ia dha vajzen e tij Helenen, Manfredit Mbretit Hohenstaufen e te dy Sicilive. Paja e saj (Helenes) permbante tokat Shqiptare qe shkonin nga Korfuzi e deri ne Berat. Tete vjet me vone pas vdekjes se dhunshme te Manfredit, Shqiperia kaloi ne duar te Charlit I te d’Anjou-t (Anxhevine) nga Burgundi. Ne 1274, 19 kryetare fisesh Shqiptare nga Shqiperia e mesme e njohen ate si Mbret. Kurse Epiri i kaloi te dy udheheqesve te fundit te Komneneve, Nikoforit (1267-93), dhe me pas te biri i tij Thomais (1293-131 , i cili u vra nga biri i motres se tij, Nikolaus Orsini. Me vone edhe Nikolaus, u vra nga vellai i tij Xhon, i cili me pas u helmua nga gruaja e tij, Anna Paleologus, nena e Nikoforit II (qe u vra gjate pushtimit te fiseve Shqiptare te veriut, ne 135 .
Carli i I i Angjevine u trashegua nga biri i tij invalid, Carlsi II, i cili urdheroi ne 1300en debimin e Muslimaneve Sicilian per ne qytetin e Pulias, ne Lucera. Carli i II, ia dhuroi mbreterine e Shqiperise birit te tij Filipit, Dukes se Tarantos. Pas vdekjes se tij me 1333, Shqiperia u udhehoq nga vellai i Filipit, Xhoni i Gravines, dhe dy vjet me pas nga djali i Xhonit Carli, i cili u var ne Aversa, ne 1347 nga kusheriri i tij Luisi, Mbret i Hungarise. Ne 1368, udheheqesi i ri Angevin, Filipi i II u zevendesua nga klani Shqiptar i Topiave. Despotati i Epirit u morr nga Gjin Bua Shpata, nje feudal Shqiptar nga Delvina. Gjin Shpata gjithashtu pushtoi shtetin Frank te Thesalise. Ne 1380 dhe 1382, Despoti Serb i Janines kerkoi ndihme nga trupat Muslimane Turke qe te shtynin mbrapsh bandat hajdute te Gjin Bua Shpates. Ne 1381 dhe 1384, feudalet Latin te Artes kerkuan mbrojtje nga trupat Turke, ndaj klanit pushtues te Zenebishteve nga Gjirokastra. Mercenaret Turq, qe i thyen kacaket Shqiptare vendosen rregull ne Epir. Por ne Shqiperine e Mesme, vasalet e Angjevineve krijuan tre despotate te vogla Shqiptare te udhehequra nga klanet e Muzakes nga Berati (1280-1389), Topia nga Durresi (1338-1460) dhe Balsha nga Shkodra (1360-1421). Tanush Topia u martua me vajzen e padegjueshme te Robertit, Mbretit Angjevin te Napolit, por me vone mbreti Robert i terbuar e vrau Tanushin sebashku me gruan e tij. Ne 1385, djali i tyre Karlo Topia kerkoi nga Sulltan Murati I per nderhyrje dhe ndihme militare kunder kusheririt te tij Gjorgji Balsha II. Sulltani Osman i dergoi atij 40.000 Jenicere nga Maqedonia, te cilet e mposhten ushtrine e Balshes se II ne betejen e Savra-se, prane lumit Vjose ne 18, shtator te 1385-es. Gjorgji Balsha gjithashtu u vra ne kete beteje gjate perpjekjes se tij per te hikur nga beteja. Analistet Osman e pershkruan kete beteje si “ekspediten ne Karli-ili” (ne tokat e Karlit).
Pas shkaterrimit te Serbise, feudalet Verior te Shqiperise si Balshat, Topiat, Dushmanet, Spanaj dhe Dukagjinet dolen si udheheqes te pavarur te Shqiperise. Vetem Kosovaret qendruan nen tiranine Serbe deri me 1455, kur trupat Turke i cliruan ata nga rregjimi shtypes i Princit Brankovic.
Shqiptaret modern, e quajne veten e tyre Shqiptare qe nenkupton “njerez te tokes se Shqiponjave.” Ata adoptuan emblemen e vjeter Bizantine, Shqiponjen me dy koke – e cila ne syte Bizantine simbolizon unitetin imperial te Perendimit dhe Lindjes Romane – si shenje te rrobave te tyre te luftes. Megjithate, nje Shqiptar nga Tetova i tha shkruesit te ketij artikulli se Shqiponja me dy koke dhe fusha e kuqe ka nje tjeter kuptim per Shqiptaret qe eshte: “Shqiponja Shqiptare eshte vigjilente kundrejt rreziqeve te Lindjes dhe Perendimit.”
Ne gjuhen Shqipe, fjala I-liria nenkupton “liri.” Shumica e Shqiptareve ne Shqiperi, Kosove, Cameri (Janina), Maqedonine perendimore dhe ne jug te Malit te Zi e pranuan Islamin kur krishterizmi hyri ne kohet e Rilindjes (reneissance) dhe Reformimit. Procesi i Islamizimit te Ballkanit, ashtu si procesi i Krishterizimit te Evropes Veriore ishte gradual dhe me shume faza, por padyshim shume me pak i dhunshem sesa konvertimi i Polakeve dhe Hungarezeve ne Katolicizmin Roman apo ai i Bullgareve dhe Serbeve ne Ortodoksine Greke.
Klisheja e dashur per Serbet qe flet per “Turkizim / Islamizim te dhunshem” (te Shqiptareve) eshte aq jo-korrekt historikisht, sa jane edhe pretendimet per dhomat e gazit mbytes nga SS-et dhe furrave te pjekjes ne shkrimet e Elie Wiesels-it. Duke njohur rracizmin ksenofobik dhe shpirtin luftetar te Shqiptarit, krenarine, dhe ne te njejten kohe rezistencen konstante te Shqiptareve kunder pushtuesve nga Perendimi, Jugu, Lindja e Veriu, eshte mjaft e veshtire qe te besohet qe Islami, qe eshte sot pjesa me e rendesishme e nacionalizmit Shqiptar, te jete imponuar mbi kete komb krenar, te lashte te rraces Ariane ne Evrope nga Turqit. Askush nuk i detyron dot Shqiptaret qe te besojne ate qe ata e mohojne. Komunistet fanatike u munduan per 45 vite per kete, e sot Shqiptaret falen serishte ne xhami te rindertuara dhe te reja. Rrebelet Shqiptare shpesh shpesh i rrezistuan rregjimit te korruptuar dhe brutal te feudaleve Turq, por kurre kunder fese se Turqve. Per ironi, ne shekullin e 19te, kur Padishahu dekadent Sultan Mahmud i II deklaroi politiken e tij te “Tanizmatit” (Reformimin), ishin Shqiptaret Musliman dhe Boshniaket ata qe u cuan kunder “Ottomanizmit,” krijuan shtetet e tyre Islamike dhe deklaruan Jihad (lufte vetembrojtese) kunder “Turqve te rrezikshem qe tradhetuan stilin Islamik te jetes”.
Muslimanet Shqiptar jane krenar qe jane Evropian, Arian me origjine Musliman. Si simboli i Shqiponjes se tyre te Zeze, ata shohin ne Orientin Islamik dhe ne Perendimin Evropian me admirim, por ne zemrat e tyre ata kurre nuk iu nenshtruan diktatit Turk apo skemave Perendimore.
Data precise e mas konvertimit ne Islam ne Shqiperi dhe Maqedoni eshte e debatueshme, por reportet e dioqezes te derguara nga Peshkopet Shqiptar te Durresit papeve dhe Congregatio de Propaganda Fide (qendres se propagandas se Fese, ne Vatikan) na lejon ne qe te arrijme ne nje date te perafert te Islamizimit te Shqiptareve. Burimet indikojne qe konvertet me te hershem origjinuan mes kryetareve te fiseve dhe te masave te shtypura te shoqerise Shqiptare qe aspironin qe te permiresonin gjendjen e tyre shpirterore dhe sociale.[xii]
Shumica e Shqiptareve te Tivarit qe nuk emigruan ne Itali dhe ne Austri pranuan Islamin. Kur konvertimi ne Islam u shtua, kishat e braktisura u kthyen ne xhamira. Ne 1610, vetem dy katedrale sherbyen per nje mije katolike roman.[xiii] I derguari i Papes, Marino Bizzi shkruajti ne te njejtin vit se perballe klerit te fjetur dhe te paedukuar katolik, perhapja e Islamit ne Shqiperi “nga hoxhallare te zellshem dhe dervishlere te hijshem” ishte i gjalle dhe entuziaste.[xiv] Vetem klanet e Miredites dhe Klementit ne menyre fanatike iu permbajten Katolicizmit rural Roman, duke marre shans nga avantazhi qe Osmanet i kishin dhene fiseve te tyre si “njerez te mbrojtur’. Disa fise te Toskeve Jugor qendruan ne kishen Ortodokse Greke. Konvertimi masiv i Shqiptareve ne Islam morri pjese ndermjet 1620 dhe 1650. Brenda tre dekadash, 300.000 Shqiptar Katolik Roman pranuan Islamin.[xv]
Pas renies se mbreterise Serbe dhe disintegrimin e Perandorise Bizantine ne mes te shekullit te 14te, malesoret Shqiptare rrimoren tokat e tyre te humbura te Ilirise, Maqedonise dhe Epirit. Ne dekaden e pare te shekullit te 14te, akoma nen presionin Sllav dhe Bullgar, klanet Shqiptare u perhapen ne Boetia, Attika, Thessali dhe Morea (Peleponez) te kontrolluara nga Greket, ku ata u ndeshen me baronet Franko-Norman dhe i pergatiten keto territore per Islamizimin e ardhshem. Pas rrenimit te Kostandinopojes nga kryqtaret ne 1204, fuedalet e vegjel Shqiptar dhe kryepleqte ndane mes tyre tokat e Ilirise Jugore tashme te marra nga “Greket” dhe i tranformuan ato ne zona te lira. Duke luftuar mes njeri tjetrit dhe duke i rezistuar pushtimit Serb, keto mini-shtete feudale Shqiptare furnizuan me mercenare te ashper fuqite regjionale Latine, te cilat luftuan per supremaci ne rruget tregtare te Adriatikut qe conin per ne Afriken Veriore Muslimane (Magrib) dhe ne Levant. Tosket Jugore zakonisht njohen sa per sy e faqe Perandoret Bizantine si sundues te tyre, por Geget katolike favorizuan pushtetin e Dukeve Franko – Norman, Veneciane dhe Papet e Romes. Ne 1417, Sulltan Muhamedi I e shtriu shtetin Islam mbi te gjitha territoret Shqiptare, duke e transformuar Shqiperine e Jugut dhe Epirin ne nje Sanxhak te ri te quajtur Arvanit-ili (toka e Arnauteve) me Argyrokastren (Gjirokastren) si kapitalin e tij.[xvi]
Gjenerata e pare e feudaleve te vegjel Shqiptare mbajten fene Krishtere, por shumica e bijve te tyre u kthyen ne Musliman. Sulltanet Turq, asnjehere nuk i forcuan Shqiptaret qe te kthehen ne Islam. Ne te kundert peshkopet Katolike dhe patriarket Ortodoks morren timare te majme (prona, toke), dhe fiset e armatosura Krishtere sherbyen ne ushtrine Osmane. Ushtaret e krishtere ishin te mbrojture nga taksat dhe u paguanin mire nga autoritetet Muslimane. Fisi luftetar Katolik i Klementeve paguante vetem 1.000 akca taksa te Sanxhak-beu, dhe ata nuk paguanin taksat e ushr-it dhe awarid-i divani (lloj takes shteterore) si mbrojtes te rrugeve strategjike.[xvii]
Sulltan Mehmeti
Gjate periudhes se Muratit te II, Shqiperia u kthye ne nje pjese integrale te shtetit Osman, por disa kryetare fisesh Katolike te Shqiperise Perendimore akoma vazhdonin te bashkepunonin me Republiken e Venecies dhe Mbreterine e Napolit. Ata, ne rastin me te pare grabisnin qytetet Muslimane. Keta kryetare fisesh ishin mjaft te pakenqaur me sistemin e timareve dhe dobesimin e feudeve te tyre. Ne 1431, klanet e fuqishme te Arianiteve dhe Kastrioteve – fuqia e te cileve kishte rene nen ligjet e Sheriatit – u rrebeluan kunder shtetit Islam. Por ata u shtypen serisht, sepse shumica e Shqiptareve Krishtere timar-mbajtes nuk e mbeshteten rremujen e tyre. Vetem nje bande e vogel rrebelesh e udhehequr nga Skenderbeu, qe ishte mjaft mire i armatosur dhe paguar nga mbreti i Napolit, vazhdoi luften deri me 1468. Nena e Skenderbeut ishte nje grua Serbe, por ai (Skenderbeu) studioi ne Stamboll. Pas vdekjes se tij, pax-Ottomanica u rikthye ne Shqiperi.
Disa Shqiptare e pranuan Islamin – si me pare me katolicizmin Roman apo Ortodoksine Greke – per arsye te zakonshme, dhe disa nga fuqia thirrese e doktrines Islame. Padyshim qe ne duhet qe te mbajme ne mend se shoqerite mesjetare te Evropes ishin Katolike, Ortodokse apo Muslimane kjo sepse lideret e tyre mbeshtesnin rregjimet e tyre me ato ide. Por agjenti me i fuqishem i Islamizimit ne tokat e dominuara Osmane te Evropes Lindore nuk ishte as fuqia fitimtare Turke, as dekadenca e Kishave Krishtere, por puna misionare dhe stimuli i dervisheve dhe hoxheve Islam te cilet predikonin pa lodhje fjalet e Kuranit te afermve te tyre.[xviii] Edhe pas renies se rrebelimit te Skenderbeut, autoritetet Turke nuk i detyruan Shqiptaret e Krishtere qe te pranojne Islamin, pasiqe dihet qe Sulltanet Osman nuk Islamizuan dot as grate e tyre Serbe, Bizantine apo Perendimore. Megjithate disa te krishtere Shqiptare, Serb, Greke dhe Bullgare “ua dhane me qera” vajzat e tyre feudaleve Muslimane (derbeys) per nje periudhe te caktuar kohe. Feudalet Musliman paguan nje shume te caktuar parashe ndaj babes qe “jepte me qera” bijen e tij.[xix]
Por ne Britanine e Krishtere, bujkroberit e feudaleve ishin shume here me te degraduar nga tradita e tyre e jus prima noctae, qe i dha feudaleve Britanike te drejten qe te perdhunonin ne naten e pare te marteses grate e bujkroberve te tyre Skoceze. Fisniket aristokrate Angleze nuk paguanin per kete (“te drejte.”)
Gjate pushtetit te Sulltan Bajazidit te I, administratoret Musliman te sanxhakeve te Shqiperise, inaguruan sistem te ri ne timar-mbajtjen. Lufta shkaterruese e Osmanli – Timurid –it ne Anatoli e frenoi ekspansionin rapid te shtetit Islam mbi Evrope, por pas nje stagnimi ndermjet viteve 1402 – 1417, nen udheheqjen e Mehmetit te I, pushteti Osman u shtri ne te gjithe Shqiperine. Procesi i shtrirjes se pushtetit Osman mbi Shqiperi ishte nje process mjaft i veshtire pasiqe ne Shqiperi qe nga renia e pushtetit te mbreterise Serbe, nuk kishte ekzistuar ndonje pushtet qendror. Sultaneve Osman iu desh qe te krijonin lidhje vellazerore me cdo feudal individual apo kryetar fisi Shqiptar. Disa prej tyre u caktuan si kryetar vilajetesh (provincash) dhe te tjeret u caktuan komandant te trupave Krishtere ne ushtrine Osmane. Qendra e Skenderbeut ne Kruje, qe u morr me 1478, u riemerua Akca Hisar (Keshtjella e Bardhe), dhe mbrojtesit e Krishtere te Lesh-it (Lezhes) kapitulluan pa ndonje rrethim. Qyteti i Shkodres iu bashkua shtetit Osman me 1479. Dy vjet me vone porti i Durresit dhe keshtjella te tjera te pushtuara nga Venecianet ne brigjet e Adriatikut iu dorezuan Osmaneve. Ne vitin 1571 e gjithe Shqiperia ishte nen shtetin Osman.[xx]
Gjate fushates se Sulltan Muhamedit te II kunder rrebeleve te Skenderbeut ne Shqiperine qendrore, Turqit ndertuan qytetin e madh te Elbasanit, qe u kthye ne qendren me te fuqishme te Islamizimit ne Shqiperi. Arkitektet Musliman ndertuan qytete krejtesisht te reja ne Shqiperi si Tirana, Peqini, Gjakova. Qindra ura te reja te ndertuara lidhen token qe me pare ishte nje periferi e dominimit Venecian dhe Dukeve Norman me zemren e civilizimit Islamik te Azise. Shume nga muslimanet e rinj Shqiptar ne menyre te vendosur mbeshteten urbanizimin dhe edukimin Islam te inaguruar nga pushtimi Osman mbi vendin e tyre. Hadim Suleiman Effendija, nje fshatar Shqiptar nga nje fshat prane Gjakoves i cili pas pranimit te Islamit u cua ne karriere ne postin e gjeneralit te larte te Sulltanit ne Stamboll, ndertoi nje sistem te tijin edukativ bursar dhe mbeshtetes per Shqiptaret e talentuar. Ai ndertoi ne Gjakove nje Xhami te madhe, nje kolegj Islam, nje shkolle fillore, librari, pazar per publikun, banjo publike dhe nje kulle me sahat.[xxi]
Sipas censusit Osman te 1520es, ne sanxhaket e Shqiperise jetonin 15.000 Musliman, 2500 Hebrenje emigrante te debuar nga Spanja e ri-krishterizuar dhe Portugalia dhe 495.000 te Krishtere. Ndermjet 1506 dhe 1520, ne Shqiperi jetonin 5.850 Turq Musliman, dmth 1,01 perqind e popullsise totale te Shqiperise. Timar mbajtesit Turq ne Shqiperi, nuk ishin me shume se 800 trupa ushtarake, imam, ulema dhe familjet e tyre. Nje numer shume i vogel sǜrgǜnler-esh (Turqish te debuar) nga Konya dhe Juruku nomade nga Koja-ili, Sarukhan dhe Janik mbronin rruget strategjike prane Dibres kunder malesoreve te Shqiperise se veriut.[xxii]
Pothuajse te gjitha 528 familjet Cifute qe u debuan nga Spanja ishin vendosur ne Vlore. Shumica e qytetareve Musliman te kohes jetonin ne Elbasan, Berat (i therritur nga Osmanet: “Arnavud Beograd” apo Velarde) dhe Tirane.[xxiii] Ne vitin 1583, ne Berat kishte 650 familje Muslimane dhe 400 familje Krishtere. Muslimanet dhe te Krishteret jetonin ne zona te ndara. Ne 1520en, ne sanxhakun e Elbasanit, Ohrit, Vlores dhe Shkodres, kishte rreth 3.000 familje fshatare Muslimane. Fshataret Musliman dhe Krishtere ne Shqiperine Osmane ishin mjaft mire te mbrojtur nga ligji Islam kunder abuzimeve feudale.[xxiv]
Me qindra ishin Shqiptaret qe arriten pozita te larta ne shtetin Osman. Ndermjet atyre kishte shume vezire te larte te Portes se Larte si: Gedik Ahmed, Davud-pasha, Ahmed Dukagjin Zade, Kara Ahmed, Koca Sinan Pasha, Lutfi Pasha, Kara Murad, Tarhunku Ahmed Pasha, Ajaz Pasha, dinastia e famshme e Kryeministrave Qyprillinje (Koprulu) dhe te tjere.
Agallaret Jenicere Shqiptare ishin ata qe udhehoqen ushtrine Osmane gjate fushatave te saj ne Hungari, Moldavi dhe Persi. Jahja Bej Dukagjini shkruajti ne Stambollin e shekullit te 16te, poezite me popullore te kohes ne Stamboll. Kontributi kulturor dhe ushtarak i Shqiptareve Musliman ne civilizimin Islam te mesjetes se vonshme nuk mundet te injorohet. Islamizimi u solli Shqiptareve shkrimin me germa Arabe, shkrim me te cilin arti i madh letrare “Aljamiado” (Bejtexhizmi) Shqiptar u shkrua.[xxv]
Jeta e perditshme e Arnautllukut (Shqiperise) nen pushtetin e Portes se Larte u kthye ne nje jete kozmopolitane dhe qytetare. Ne shekullin e 16te fshataret Shqiptare, ashtu si Boshniaket dhe Bullgaret, migruan drejt kasabave (qytete te vogla) te ndertuara nga urbanistet Osman. Urbanizimi Islamik, edukimi dhe mundesite e punesimit i terhoqen Shqiptaret e varfer drejt Islamit, dhe nga fundi i shekullit te 17te shumica e tyre i braktisen kishat e Krishtera. Ne kohet e
