Re: RAMIZ ALIA:FJALA NE BYRONE POLITIKE NE 1989!
Autori i Lajmit: APOSTOL DUKA
Kur e kam njohur Sofokli Lazrin
Në vitin 1973, Sofokli Lazri ka qenë pedagogu im për lëndën “Marrëdhënie Ndërkombëtare Publike”, në degën e gazetarisë, të fakultetit të Shkencave Politike e Juridike. E mbaj mend si një burrë të rreptë, pakëz ironik, shumë autoritar, por edhe shumë të ditur. Ishte si një minierë e vërtetë informacioni, veçse në leksionet e tij nuk duhej të dëgjoje ato që thoshte, por ato që nënkuptoje dhe, sidomos, duhet të shënoje me kujdes disa fraza ose batuta që shkëndijonin “rastësisht” midis gjërash të zakonshme dhe që lidheshin me historinë dhe fatet tona, të shkuarën, të tashmen dhe të ardhmen e vendit, marrëdhëniet me Jugosllavinë, Bashkimin Sovjetik dhe Kinën, me takimet e tre të mëdhenjve gjatë Luftës së Dytë Botërore, konferencat e mbajtura prej tyre në Postdam, Jaltë, Teheran e të tjera e të tjera…
Si e bëra të mundur intervistën me profesorin
Aty nga vera e vitit 1995, pasi kisha intervistuar me radhë për një nga gazetat e asaj kohe Haxhi Lleshin, Bedri Spahiun, Shefqet Peçin, Ymer Dëshnicën, Muhamet Prodanin, Maliq Sadushin, Spiro Kolekën, Haki Toskën e të tjerë, trokita në derën e tij. Kuptohet që nuk më mbante mend, prandaj kërkesën time për të folur e refuzoi me mjaft delikatesë. “E përse duhet të flas, kur kam heshtur për kaq shumë vite?… Dhe, nëse flas, kujt do t’i shërbejë kjo?… Dhe, kush do të më mbrojë, nëse dikujt s’i pëlqejnë fjalët e mia?…” Iu luta shumë të pranonte të bisedonim, i thashë se kisha qenë student i tij, se, në fund të fundit, dikush duhej të fliste, se ai kishte ende ca detyrime, por më kot. Atëherë u detyrova të përdorja “kartën” e fundit: I thashë se isha vëllai i Kleo Dukës, me të cilin profesori kishte banuar përballë në të njëjtin kat dhe të njëjtën shkallë të një pallati pranë Urës së Tabakëve, për mëse njëzet vjet dhe se intervista me të ishte shumë e rëndësishme për mua. Në çast gjithçka ndryshoi dhe profesori vendosi të fliste, pas një heshtjeje disavjeçare. Të nesërmen e shkrova intervistën, ia çova profesor Sofos për ta lexuar, pranova t’i ndryshoja disa gjëra sipas shënimeve të tij, mora miratimin për ta botuar ku të dëshiroja, por kjo nuk ndodhi asnjëherë. Përse vallë? Për arsyen e njëqindenjëtë. Për një gjest a trill profesional, për ta shpërblyer heshtjen e një burri me heshtje, mbase edhe për ta botuar intervistën pikërisht tani, kur njerëzit janë më gjakftohtë dhe më realistë në gjykimet e tyre për këto katërmbëdhjetë vite tranzicion.
Trishtim dhe meditim.
Tani profesori im i nderuar nuk jeton më dhe ky fakt më trishton. Dhe vras mendjen të di se si do të reagonte ai pas botimit më në fund të intervistës: me humor, me ironi apo thjesht do të më thoshte: “T’u mbush mendja më në fund, ë?…”
- Profesor, që nga viti 1991, juve jeni tërhequr nga jeta politike. Dhe, gjatë tërë kësaj kohe, keni heshtur, ndonëse emri juaj është lakuar, sulmuar e anatemuar jo pak në mjaft nga organe të shtypit. Si studiues i njohur i marrëdhënieve ndërkombëtare dhe si gazetar po kaq i njohur, si keni mundur t’i bëni ballë kësaj situate për të mos u shprehur publikisht, të paktën për t’u mbrojtur?
Sofokli Lazri: Më vjen mirë që bashkëbisedoj me njërin prej ish-studentëve të mi të viteve shtatëdhjetë, sepse jam i sigurt që do ta mirëkuptosh kërkesën time për të mos shtuar a ndryshuar ndonjë gjë në ato që dëshiroj të them. Pyetjes tënde të gjatë do të preferoja t’i përgjigjesha shkurt: Doemos që do t’u përgjigjesha sulmeve publike ndaj meje, në qoftë se këto do të ishin sadopak serioze, të argumentuara e të hapura dhe jo shpifje e përçartje delirante të disa njerëzve që urrejtjen e tyre patologjike për ish-Partinë e Punës dhe pushtetin e kaluar, e identifikojnë me persona të caktuar dhe e shkarkojnë ku të munden e si të munden. Njerëz që nuk respektojnë të paktën etikën më elementare, që s’kanë asgjë të shenjtë në jetë, që tallen deri edhe me mënyrën se si flasin e si shprehen kundërshtarët e tyre politikë. Ja, unë jam nga Vunoi dhe s’ka asnjë të keqe nëse flas apo mendoj si një vunjotas. Mos është kjo diçka për t’u përfolur?!… Dhe, për të mbrojtur Vunoin dhe të folurën e tij të bukur, mos duhet të ngrihem unë tani dhe të shaj ndonjë dialekt apo ndonjë krahinë të atyre që më sulmojnë në shtyp? Nuk mund të ngrihem, sepse kam respekt për vetveten, sepse e dua me gjithë shpirt gjuhën shqipe dhe të gjitha dialektet e saj, dhe, sidomos, sepse nuk dua të kem të bëj fare me këta njerëz, që bëjnë folklor banal në vend të politikës.
Kjo është e para. Së dyti, po të ishte ndonjë debat për të kaluarën historike të vendit, për marrëdhëniet e sotme ndërkombëtare ose për politikën aktuale të jashtme, mund të qortohesha për mospjesëmarrje, për ndërgjegje ose përgjegjësi qytetare e të tjera. Por, të dal e të replikoj me ndonjë që më shan pse kostumet e mia i bleja në Nju York e Paris dhe jo në Tropojë, përse syzet i mbaj të pastra, jo të fëlliqura, pse preferoj mishin e kecit dhe jo të derrit, do të më merrnin për të çmendur.
- Thonë se, sidomos pas vdekjes së Enver Hoxhës, juve keni qenë “de facto” lideri i politikës sonë të jashtme…
S. Lazri: Do të ishte një nder i madh, por nuk është e vërtetë, prandaj nuk më përket ky cilësim. Dhe, ata që e thonë këtë, duhet ta provojnë. Dosjet në Ministrinë e Jashtme i kanë, arkivi është, artikujt me firmën time janë gjithashtu. Gjithë veprimtaria ka qenë në përputhje me parimet e normat e asaj kohe dhe me të vërtetën historike. Dhe, në fund të fundit, ç’prisnin prej meje ata që flasin kështu: që të bëja të kundërtën e asaj që kam bërë?!…
Me qëllim, të ashtuquajturit “kritikues” të mi, nuk e përmendin faktin se unë kam qenë drejtor i Institutit të Marrëdhënieve Ndërkombëtare dhe jo i Drejtorisë së Jashtme pranë Komitetit Qendror, e cila realizonte praktikisht udhëheqjen dhe kontrollin e PPSH-së mbi ish-Ministrinë tonë të Jashtme. Ndërsa Instituti ynë bënte studime e prognoza për marrëdhëniet nërkombëtare, që i interesonin Ministrisë së Jashtme. Dhe kjo është e kuptueshme. Si mund të punojë një shtet ose një ministri pa institute, pa specialistë? Siç i ka e gjithë bota, ashtu ka qenë edhe instituti ynë.
- Kritikat ndaj jush, profesor, ndoshta shpjegohen edhe me faktin se keni qenë një nga bashkëpunëtorët më të afërt dhe më të besuar të Ramiz Alisë.
S. Lazri: Le të thonë ç’të duan, Ramiz Alia ishte burrë i mençur, udhëheqës dhe njeri me “buon sens”, dhe një njohës shumë i mirë i karaktereve njerëzore. Ai i ka kuptuar dhe përkrahur gjithnjë intelektualët. Edhe i ka çmuar. Edhe i ka trajtuar shoqërisht.
Unë e kam patur shok Ramiz Alinë që në fillim, kur ishim nxënës, pra kur ai nuk ishte udhëheqës. E kam patur shok e mik edhe kur ishte në funksionet më të larta partiake e shtetërore, e kam edhe tani që është në burg, do ta kem edhe kur të dalë nga burgu. Miqësia ime me të nuk është politike, është njerëzore. Natyrisht, me këtë lidhje shumëvjeçare përkojnë edhe faktet që kemi qenë të dy partizanë, që kemi luftuar së bashku në Jugosllavi, kështu që kemi edhe një miqësi luftëtarësh.
Po kështu edhe për Foto Çamin, që ka qenë dhe është përparimtar, i prirur drejt së resë dhe një nga filozofët më të mirë që ka Shqipëria.
Siç e thashë, me këto miqësira nuk ka të bëjë fare politika. Kjo nuk do të thotë se Ramiz Alia dhe Foto Çami gjithnjë i përkrahnin mendimet e mia dhe anasjelltas. Por ata ishin njerëz që pranonin diskutim dhe kjo është shumë e rëndësishme.
- A mund të thoni diçka më shumë për personalitetin e Ramiz Alisë? A ishte ai realisht për ndryshime? Sepse sot thuhet që ai po vazhdonte me vendosmëri kursin e Enver Hoxhës dhe u detyrua t’ia hapte “dritën jeshile” pluralizmit vetëm kur ia imponuan këtë një varg faktorësh, të brendshëm e sidomos të jashtëm…
S. Lazri: Ramiz Alinë duhet ta marrësh ashtu siç ishte në të vërtetë, me cilësitë, vlerat dhe dobësitë e tij njerëzore, dhe jo siç do të dëshironin ky apo ai të ishte. Po, Ramiz Alia ishte nga të parët që e kuptoi se sistemi socialist, si praktikë, tashmë kishte dështuar dhe nuk e kishte afirmuar vetveten. Besonte te ky sistem, ashtu siç ndoshta beson edhe sot, po është tjetër të besosh, të jesh idealist dhe tjetër ta pranosh humbjen dhe të tërhiqesh me dinjitet nga pushteti dhe politika. Dhe, Ramiz Alia ishte dhe mbetet dinjitoz, qoftë në punët, qoftë në humbjen e tij, - këtë nuk mund ta mohojë askush. Ai është i vetmi nga politikanët tanë që u përpoq që tranzicioni të kalonte qetësisht, pa trauma të mëdha. Kjo duhet të vlerësohet lart. Por, të kuptohemi, ai nuk ishte një Gorbaçov i vogël, siç duan të thonë disa dhe as Shqipëria nuk ishte BRSS. Para dhe pas shpalljes së pluralizmit, ai ishte iniciuesi i mjaft punëve të mira dhe reformave në Shqipëri, por kundërshtarët e tij politikë nuk i lanë kohë. Dhe kjo, jo sepse ata dëshironin apo mundnin të bënin diçka më të mirë dhe më të mençur nga Ramiz Alia, i cili ndërkohë e kishte futur vendin në rrugën reale të ekonomisë së tregut, por, sidomos, sepse synonin pushtetin dhe kolltukun e tij.
------------------------------------------------------------------------------------------ ------------
- 2 -
Pjesa e dytë
Apostol Duka
A. Duka: Po në politikën e jashtme?
S. Lazri: Në këtë fushë, Ramiz Alia ishte shumë më i suksesshëm dhe më i lirshëm, por edhe këtu, ngjarjet precipituan shumë shpejt dhe nuk i lanë kohë.
A. Duka: Ramiz Alinë, e kritikojnë si të vonuar në kohë, si një njeri që e ndiente veten kurdoherë midis Silës dhe Karibës, plot me mëdyshje, hezitime, frikëra, as andej e as këndej. A nuk mund t’i fillonte ai reformat që në momentet kur erdhi në majë të piramidës partiake e shtetërore, a kishte ai mundësi praktike për ta bërë këtë?
S. Lazri: Kishte dhe s’kishte. Fjala vjen, mund të ndikonte që në pushtet të vinin revizionistët, si në të gjitha vendet e Lindjes. Por, edhe po ta kishte bërë këtë, koha do të ishte fatalisht kundër tij, sepse edhe vetë vendet e Lindjes filluan ta braktisnin një nga një rrugën revizioniste të zhvillimit. Pra, përsëri këtu do të arrinim ku jemi sot dhe prapë perëndimi do të na trajtonte si komunistë, veçse tranzicioni nuk do të kishte qenë kaq barbar.
Dhe nuk do të kishim paradokse e tragjikomedira të tilla si këto që ndodhin në Shqipëri me kolaboracionistët, kriminelët etj. Gjëja më e çuditshme sot, për shembull, është që në pushtet kanë ardhur dhe kërkojnë të rrinë gjatë ballistët, të mundurit e djeshëm. Është ky një rast unikal, është një nga të rrallët raste kur ajo fjala e lashtë greke se nuk mund të kalosh dy herë në të njëjtin lumë, nuk vërtetohet.
A. Duka: Përsëri me Ramiz Alinë. A e keni shoqëruar juve kur shkoi në sesionin e OKB-së, në Neë York?
S. Lazri: Po.
A. Duka:. Thonë se, sapo shkuat atje, ai u shkëput nga delegacioni dhe, përveç fjalës që mbajti në OKB, s’dihet ç’ka bërë tjetër, ku ka shkuar, me kë është takuar, çfarë ka biseduar… Hamendjet shkojnë edhe më tej…
S. Lazri: Edhe ti, biri im, paske rënë në kurthin joshës të këtyre llafeve, që duken si ca episode të shkëputura nga romanet e verdhë?!… Mos më detyro, të lutem, të ndryshoj mendim dhe të pendohem që, në vend të dhjetës, nuk të këputa dikur një katër të mirë. Dhe, dëgjo të të thotë profesori: Mos iu kushto asnjë vemendje thashethemeve bulevardeske, që nuk kanë asnjë burim, asnjë fakt. Kjo është gazetaria më pa vlerë, një rrugaçëri e vërtetë. Për shembull, në gazetën “Bashkimi” shkruhej: “Sofokli Lazri në Beograd!”, njëlloj siç u tha më vonë edhe “Namik Dokle në Kanada!”… Ç’t’u thuash këtyre njerëzve, të betohesh e të stërbetohesh që nuk ke qenë as në Beograd e as në Kanada? Po ata këtë duan, t’u përgjigjesh, që pastaj të të hidhen në fyt si çakejtë… Ata e hedhin helmin që iu duhet dhe kaq mjafton; ata e dinë fare mirë që unë tani s’kam shkuar kurrkund, as në Beograd, as në Athinë e as në Romë, po prapë e shkruajnë, se kështu i kanë urdhëruar… T’i hedhësh në gjyq? Më kot, sepse edhe gjyqtarët, edhe ky soj kalemxhinjsh, kanë të njëjtët padronë. Je ti ai që do të hysh në telashe pa fund, ndërsa ata do të dalin të larë e të pafajshëm, si një foshnjë e porsalindur.
A. Duka: Para disa muajsh, në njërën prej gazetave tona shkruhej se, jo rastësisht, Ramiz Alia, Haxhi Lleshi, Shefqet Peçi e të tjerë, heshtin për krimet e Titos në Kosovë. Sipas artikullshkruesit, Enver Hoxha, së bashku me këta, e kanë lënë Kosovën në mëshirë të fatit, e kanë shitur. Prandaj heshtin…
S. Lazri: Aha, e paskan shitur?! Atëherë, ç’kërkojnë sot kosovarët, përse luftojnë?!…
Dëgjo: Ti shkon në treg, sheh një palë këpucë, të pëlqejnë, nxjerr paratë dhe i blen. Sapo i vesh, këpucari apo shitësi nis të ankohet e të çirret se ti je hajdut, kriminel, i poshtër, se ia vodhe këpucët. Jo, i thua ti, këpucët i bleva, pagova për to plot një çentencë, urdhëro faturën, urdhëro të pyesim edhe dëshmitarët. Le të flasë sa të dojë këpucari, këpucët e shitura nuk mund t’i marrë kurrë përsëri…
Ose, unë shkoj në Vuno, futem në klub dhe ulem me burrat e fshatit. Babai im, u them, ka qenë i poshtër, ka qenë sarhosh; ai na i shiti të gjitha tokat për një gotë raki. Bukuri, më thonë burrat, ky paska qenë fati yt, ai i paska shitur tokat. Atëherë, ç’kërkon ti?!…
Kjo është logjika. Diçka që është shitur, nuk mund të kërkohet më, ndërsa me Kosovën ndodh dhe do të ndodhë e kundërta. Politikanët e sotëm, këtej dhe andej kufirit shqiptar, e dinë shumë mirë se askush nuk e ka shitur Kosovën, se ajo mbijeton e lufton, po kështu ua do puna të thonë. Në fund të fundit, nuk mund të shesësh diçka që s’e ke. Zogu, po, që shiti Shën Naumin dhe disa pjesë të malësisë së Vermoshit, por kjo është e dokumentuar.
Sidoqoftë, unë mendoj se, thënie të tilla janë vetëm për sensacion, për konsum të përditshëm gazetash joserioze. Ndërsa në marrëdhëniet ndërkombëtare, po vajte me fjalë të tilla, të vënë teneqenë.
A. Duka: E keni njohur nga afër Enver Hoxhën? A jeni dakord me ato që thuhen sot për të?
S. Lazri: Nuk e kam njohur nga afër, sepse marrëdhëniet dhe komunikimi i tij me njerëzit ishin të një natyre tjetër. Të flisje me Enver Hoxhën, nuk ishte njëlloj si të flisje me Ramiz Alinë. Por kjo nuk do të thotë se nuk kam punuar me ndershmëri e përkushtim nën drejtimin e tij.
Ç’mendime kam për të? Po ja, përpara ishte kulti i Enver Hoxhës. Ai ngrihej në qiell, i thureshin himne e ditirambe, nganjëherë edhe jashtë dëshirës së tij. Edhe tani, po ai kult është, veçse nga ana e kundërt. Kulti i së keqes… Si një rrymë me dy pole, pozitive nga një anë, negative nga ana tjetër. Ama, të dyja së bashku, e ndezin llambën. Si Perëndia me Djallin. Të dy janë të mbinatyrshëm. Po prapë kulti qëndron.
Atëherë thoshim se çdo gjë të mirë e ka bërë shoku Enver. Edhe fëmijët në maternitet, edhe barin në lëndina, edhe zogjtë në pyje. Tani themi që çdo gjë të keqe e ka bërë ai. Mirë që s’themi se ka vrarë edhe Skënderbeun, se e ka detyruar edhe mbretin Zog të braktisë vendin kur na sulmoi Italia…
Për personalitetet historike nuk flitet bardhë e zi. Në momentet e para edhe bëhet kështu, kjo është e kuptueshme, por, me kalimin e kohës, mendimi përsoset, përpunohet dhe u nënshtrohet fakteve e kritereve historike shkencore. Ndërsa ajo që shkruhet tani, s’është histori, s’është asgjë. Shkruhet vetëm për nevoja të ditës. Vetëm zhurmë, tym…
A. Duka: Sot, sulmet kundër Ramiz Alisë vijnë jo vetëm nga e djathta, por edhe nga e majta. Ka nga këta të fundit që thonë se Ramiz Alia na shiti, na tradhëtoi, na la në mes të udhës…
S. Lazri: Varet se kush i thotë këto. Kupohet që thënie të tilla vijnë kryesisht nga ekstremistë të majtë. Por ata e dinë mirë që Ramiz Alia s’ka qenë kurrë i tyre; ata bëjnë mirë të flasin për veten dhe jo për Ramizin.
Partia e Punës e Shqipërisë ishte një grumbullim i madh njerëzish. Aty kanë qenë dogmatikët, karrieristët, liberalët, oportunistët, komunistët e ndershëm, deri edhe revizionistët. Secili prej tyre veprimet e Ramiz Alisë i sheh sipas këndit, interesave dhe formimit të vet.
A. Duka: Një kujtim nga vitet studenteske: Kur na flisnit për Jaltën, Postdamin, Teheranin etj., sa herë që binte fjala për Stalinin, juve ju “shpëtonte” pa dashur fraza: “Eh, Stalini, po të donte ai…” Duket sikur s’e kishit shumë për zemër të katërtin e klasikëve të marksizëm - leninizmit.
S. Lazri: Nuk më kujtohet të jem shprehur kështu, madje nuk më lejohej të shprehesha, pavarësisht nga ajo çfarë mendoja unë. Ndoshta është thjesht një impresion i yti, një nëntekst i asaj që ndoshta ti do të kishe dashur ta dëgjoje. Ose ma thua tani për të më bërë qejfin, që të paktën, nga komunist, të më bësh më të pranueshëm për kohën, domethënë revizion.
A. Duka: Jo, e kam thënë shumë herët, para viteve ’90, madje shumë nga shokët dhe shoqet e mia të klasës i mbajnë mend shumë mirë fjalët tuaja…
S. Lazri: Epo mirë, ashtu qoftë. Jo se unë nuk e dija ose nuk mendoja kështu asokohe, por nuk besoj të kem folur as hapur dhe as me nënkuptim, sepse kjo do të ishte vetëvrasje. Atëherë, shumë-shumë, ne mund të ndikonim që ata që kishin sy, të lexonin prapa ose midis rreshtave dhe, ata që kishin veshë, të dëgjonin pas ose brenda e midis fjalëve… Sa për Stalinin, ai kurdoherë i është përmbajtur marrëveshjeve me SHBA-në, Anglinë e Francën për botën pas Luftës së Dytë. Në këtë kuadër, ai e pa Shqipërinë si të diskutueshme, nuk u impenjua ndonjëherë seriozisht dhe punët e drejtimin e saj ia la Jugosllavisë. Pra, kjo le të bënte ç’të donte me neve, siç edhe u përpoq të bënte në momente të caktuara.
Por shqiptarët nuk e lanë veten në mëshirën e fatit. Në ato momente të vështira historike, në kushtet e rënda të pushtimit italian e gjerman dhe të tradhëtisë së turpshme të bashkëpunëtorëve vendas, këtu u krijua Fronti i Përgjithshëm Antifashist Nacionalçlirimtar dhe Shqipëria u përfshi me dinjitet në koalicionin e madh të luftës së shumë popujve të botë kundër fashizmit.
Mendojeni për një çast se ç’mund të kishte ndodhur, në qoftë se Shqipëria s’do të kishte marrë pjesë në Luftën Nacionalçlirimtare. Do të na konsideronin me të drejtë si një shtet të mundur. Dhe ushtritë jugosllave e greke, që duhet pranuar se bënë kundër nazifashizmit një luftë me të vërtetë të përgjakshme, do të hynin këtu e s’do të kishte dreq që t’i nxirrte. Dhe Shqipëria do të copëtohej, sipas planesh të vjetra e të gatshme, dhe Jugosllavia do të zgjidhte kështu përfundimisht problemin e Kosovës, ndërsa Greqia do të shihte më në fund të realizuar ëndërrën e saj të lashtë shoviniste për Vorio Epirin.
Ishte Lufta jonë e lavdishme Nacionalçlirimtare, ishin partizanët dhe komunistët shqiptarë ata që iu imponuan fuqive të mëdha dhe vetë Greqisë e Jugosllavisë që t’i ndryshonin planet dhe, më vonë, të kërkonin rrugë të tjera për realizimin e tyre. Ky është tashmë një fakt i njohur dhe i pranuar edhe prej tyre…
Por planet e vjetra ruhen me fanatizëm nëpër sirtarë e kancelari po kaq të vjetra. Mos kujtoni se nuk ekziston edhe sot rreziku i copëtimit.
------------------------------------------------------------------------------------------ --------------
- 3-
Pjesa e tretë
Apostol Duka
A. Duka: Një pyetje, që lidhet me krijimin e Partisë Demokratike: Ka zëra që thonë, se në të është dora e Ramiz Alisë, se Sali Berisha është i përzgjedhuri i tij mes të tjerësh. Si njeri i afërt me Ramiz Alinë, a mund ta pohoni këtë fakt? Apo është thjesht një thashethemnajë?
S. Lazri: Absolutisht, asgjë nuk është e vërtetë. Kjo përkon çuditërisht me atë që thuhet për Partinë Komuniste, sikur gjoja atë e krijuan jugosllavët, Miladin Popoviçi e Dushan Mugosha. Na vjen mirë neve, ish-anëtarëve të kësaj partie, kur dëgjojmë të flitet me kaq shpirtligësi?!… Doemos që nuk na vjen mirë. Kështu edhe anëtarëve të Partisë Demokratike, e cila ka meritat, të mirat, përgjegjësitë historike, por edhe dobësitë e veta të rritjes, nuk ka se si t’iu pëlqejë aspak që dikush tani të ngrihet e t’u thotë me cinizëm se po militojnë në një parti të ktijuar nga të tjerët…
Që të krijohet një parti, veçanërisht një parti e madhe, siç është ajo Demokratike, kërkohet një grumbullim i konsiderueshëm nismëtarësh, me formim e bindje të caktuara, me një program të caktuar dhe, sidomos, duhet një mbështetje e gjerë nga masat. Dhe, të gjitha këto, nuk mund t’i realizojë në prapaskenë asnjë person që nuk ka lidhje të drejtpërdrejta e të hapura me këta njerëz, qoftë ky edhe numri Një i një vendi, siç qe në atë kohë Ramiz Alia.
Veçse këtu duhet dalluar me realizëm një detaj, deri tani i lënë pas dore ose i keqinterpretuar me qëllim: Partia Demokratike Shqiptare nuk mund të formohej dhe nuk u formua në fshehtësi. Sapo grupi i nismëtarëve vendosi krijimin e saj dhe mori për këtë lejen zyrtare, atij grupi i lindi nevoja e natyrshme të hynte në kontakt me forca e grupime të tjera, me pushtetin aktual në Shqipëri dhe kryesisht me Ramiz Alinë. Po kështu, vetë pushteti aktual kishte nevojë të krijonte pika kontakti me këtë forcë të sapokrijuar politike, që kuptohej se do të vinte humë shpejt në pushtet dhe kurrsesi nuk mund të nënvleftësohej. Dhe, bisedimet kuptohet që do t’i bënte Ramiz Alia, si president i vendit në atë kohë. Dhe ashtu u bë. Për këtë qëllim, Ramiz Alia veçoi ndër nismëtarët pikërisht Sali Berishën, preferoi të takohej e të bisedonte më shpesh me të dhe jo pa arsye.
E thamë se Ramiz Alia i donte dhe i përkrahte intelektualët, dhe askush s’mund ta mohojë që Sali Berisha ishte ndër më të shquarit e asaj kohe në fushën e mjekësisë. Aq më tepër që ai bëntë pjesë në radhën e të njohurve të tij dhe që ishte malësor, aq më mirë që ai kishte një ndershmëri gati kanunore. Më tej akoma, si ish-sekretar Byroje në organizatën e Partisë të Fakultetit të Mjekësisë, Sali Berisha ishte dalluar për pasionin dhe vendosmërinë e tij në luftën kundër burokracisë dhe mediokritetit të nëpunësve, gjë që pëlqehej nga Ramizi dhe puqej me vetë qëndrimet e tij për këto probleme. Deri në çastet e krijimit të Partisë Demokratike, Berisha kishte pasur një devocion dhe një partishmëri të lartë, por edhe mjaft përgjegjësi qytetare, ndërkohë që te mjaft nga ish-komunistë, këto cilësi ishin bjerrur.
Pra, Ramizi mendonte se Berisha, duke patur tërë këto cilësi, tërë këtë të kaluar të panjollë, do të grumbullonte rreth vetes njerëzit dhe forcat më përparimtare, që donin ta përmirësonin shoqërinë shqiptare drejt një demokracie sociale, e cila do të ruante vlerat më të mira të krijuara gjatë periudhës së ndërtimit të socializmit, si dhe përgjithësisht vlerat kombëtare. Në fund të fundit, Sali Berisha nuk ishte përfaqësues i forcave të djathta, i Ballit, Legalitetit e të tjera. Përkundrazi.
Natyrisht, Ramiz Alia nuk priste që ai të krijonte një Parti Komuniste apo Parti të Punës së Re, as një Parti Socialiste a Socialdemokrate. Ai ishte i ndërgjegjshëm se Partia Demokratike do të shfaqej që në fillim si një forcë opozitare, shumë serioze dhe se, shumë shpejt, ajo do të synonte marrjen e pushtetit, siç ndodhi në fakt. Pikërisht për këtë, Ramizi do të preferonte që ajo të ishte një Parti e vërtetë Demokratike dhe që udhëheqësi i saj të ishte një njeri me të cilin mund të bisedoje e të merreshe vesh. Dihet se, në atë kohë, këto kushte i plotësonte më së miri vetëm Sali Berisha. Të tjerët ishin të panjohur, sepse s’e kishin treguar veten deri atëherë; ata nuk kishin asnjë biografi minimale politike apo shoqërore. Këtu ndikoi edhe presioni i ngjarjeve që rrodhën me një shpejtësi të paparashikuar, bënë gjithashtu të vetën njohjet dhe konsideratat e bashkëpunëtorëve të Ramiz Alisë, këshillat e miqve brenda e jashtë vendit etj.
Për atë kohë, mendoj se Ramiz Alia ka gjykuar dhe vepruar drejt, si një politikan i vërtetë. Veprimi i tij ishte logjik dhe i kushtëzuar në kohë. Është tjetër gjë se si u zhvilluan ngjarjet më vonë.
A. Duka: Po mirë, ç’lidhje kanë këto marrëdhënie midis dy njerëzish të njohur me krijimin e Partisë Demokratike, çfarë shpjegon kjo?…
S. Lazri: Shpjegon shumë gjëra. Shpjegon faktin se Partinë Demokratike nuk e krijoi Ramiz Alia, se programi i saj nuk u hartua në ndonjë nga zyrat e ish-Komitetit Qendror dhe se Sali Berishën nuk e zgjodhi ai kryetar të saj. Por, duke e dalluar ndër të tjerë, duke e thirrur e biseduar më shpesh me të, qoftë edhe për faktin se i pëlqente qartësia dhe aftësitë e tij intektuale, ai ia rriti autoritetin Berishës midis shokëve të tij, i dha në dorë një atu, një kartë të pazëvendësueshme kredibiliteti. Si të thuash, Berisha u promovua, e mësoi më shpejt se të tjerët artin e të bërit politikë, ndaj nuk e pati të vështirë të zgjidhej më vonë kryetar i Partisë Demokratike
. Dhe kjo nuk ishte pak në atë kohë, kur pushteti ishte ende i fuqishëm dhe kur nismëtarët kishin nevojë të dinin se sa e madhe ishte kjo forcë, ç’lëshime mund të bëheshin dhe deri ku e kishin hapin vetë ata.
Në këtë kuptim, Sali Berisha ishte në çdo çast një hap para të tjerëve, dinte kurdoherë diçka më tepër se shokët, merrte një informacion që të tjerët s’kishin si ta siguronin <img src="/pf/images/graemlins/laugh.gif" alt="" /> . Për shembull, dikush nga nismëtarët hidhte mendimin që në X qytet të bëhej një miting, që diku të organizohej një grevë, gjetkë një protestë etj. Jo, ia priste një tjetër, është ende herët të merremi me gjëra të tilla të rrezikshme, se pushteti egërsohet dhe na kundërve policinë, na kërcënon e akuzon për shkelje ligjesh etj., etj. Kur debati “nxehej”, Sali Berisha hynte me siguri në lojë dhe, me karizmën dhe oratorinë e vet karakteristike, argumentonte se demokracia ishte e pakthyeshme, se kjo apo ajo veprimtari duhej bërë patjetër, se pushteti nuk ishte i fuqishëm, përkundrazi, po dobësohej dita - ditës dhe nuk do të ndërhynte, se policia do të ishte në krah të tyre, se askush nuk do të guxonte të akuzonte mijëra e mijëra vetë si shkelës të ligjit e kështu me radhë. Ja se sa shumë të vjen në ndihmë informacioni i freskët, i panjohur nga të tjerët
. Ja përse punët e ngjarjet rridhnin tamam ashtu siç thoshte Berisha dhe bashkëpunëtorët, pavarësisht nga ndonjë rezervë për të kaluarën, s’kishin si të mos e pranonin epërsinë e tij mbi të tjerët.
Njëlloj siç mund të thuhet për Enver Hoxhën, në periudhën para krijimit të Partisë Komuniste dhe më pas. Koço Tashko, Ymer Dëshnica, Bedri Spahiu, Sejfulla Malëshova, Qemal Stafa e të tjerë, nuk qenë më inferiorë se Enveri. Ndonjëri, ndoshta, ishte edhe më i shquar në veprimtarinë e deriatëhershme komuniste. Por ja që Enveri kishte një shans më shumë se të tjerët: kishte lidhje të caktuara me qarqet nacionaliste, kishte rastin të takohej me ta, të bisedonte, të merrte informacione aq shumë të nevojshme etj. Kështu, ai doli vetvetiu mbi të tjerët, ishte më i informuar e më i orientuar, pra gjithnjë një hap para të tjerëve. Natyrisht, këta “të tjerët”, nuk kishin si ta dinin se ku e merrte Enveri informacionin dhe si i nxirrte përfundimet; ata i konsideronin këto gjëra si fryt të zotësive, kulturës dhe aftësive të tij për të analizuar me mençuri ngjarjet dhe situatat, dhe për të përcaktuar punët dhe rrugët e ardhshme. As Sali Berisha s’kishte pse t’ua thoshte shokëve e bashkëpunëtorëve të tij se ku e merrte informacionin dhe ku e gjente tërë atë siguri
. Në fund të fundit, çdo njeri ka orën, shansin dhe rriskun e vet. Paralelizmi këtu është i qartë.
A. Duka: Mendoj se ky është një shpjegim origjinal. Veçse të bën përshtypje fakti që vetë Ramiz Alia nuk e thotë këtë gjë në asnjërën nga intervistat apo librat e tij.
S. Lazri: E thotë. Po, librat duhen lexuar me vëmendje. Nga ana tjetër, Ramiz Alia është i ndërgjegjshëm se në atë kohë, autoriteti, qëndrimet dhe veprimet e tij rrezatonin natyrshëm në të tëra zhvillimet dhe punët e vendit. Fjala vjen, ato kanë peshën e tyre edhe në krijimin e Partisë Socialiste, ndonëse disa nga drejtuesit dhe anëtarët e saj tani e kanë harruar Ramiz Alinë.
A. Duka: A mund ta zgjeroni më tej mendimin tuaj?
S. Lazri: Mundem, pse jo. Është fakt, se udhëheqësit e sotëm të Partisë Socialiste, janë ndër ata kuadro që zgjodhi dhe afroi rreth vetes Ramiz Alia në periudhën e vështirë të tranzicionit. Ai është iniciuesi që të krijoheshin ato kushte e rrethana të caktuara që, në krye të Partisë Socialiste, të vinin këta udhëheqës që janë sot dhe jo ekstremistët e majtë, dogmatikët, karrieristët e dallkaukët
. Mendoj se ai i ka njohur dhe zgjedhur mirë këta njerëz, sepse pikërisht ata po e rinovojnë dhe transformojnë Partinë Socialiste. A s’është edhe kjo një nga vlerat dhe meritat e tij?
Ata sot mund të distancohen nga Ramiz Alia, mund të bëjnë çfarë të duan, ta mohojnë, ta harrojnë sa më shpejt ose të mos i japin madje edhe në mënyrë simbolike teserën e PS-së, por faktet mbeten fakte. Në qoftë se dikush ka qejf të distancohet prej tij, - për këtë nuk mban përgjegjësi Ramiz Alia!…
A. Duka: Në fillim të bisedës sonë, juve thatë me humor se nuk do preferonit që për të mbrojtur veten, Vunoin dhe të folurën e bukur të Bregut, të shanit, ta zëmë, Tropojën dhe tropojançen. Mos është ky një aluzion për ndonjërin që njihet si kritikuesi juaj?
S. Lazri: Nuk është aluzion për asnjërin dhe nuk kam dëshirë të merrem me njerëz të veçantë, që dikur nuk linin gur pa lëvizur për të qenë vazhdimisht sa më pranë pushtetit, ndërsa tani janë shndërruar e konvertuar sa hap e mbyll sytë në demokratikas të thekur. Edhe atëherë, edhe tani, këta njerëz janë thjesht dekor, “pushkë të mbushura” me fishekë mësimorë për të sulmuar kundërshtarët e pushtetit <img src="/pf/images/graemlins/laugh.gif" alt="" /> .
A. Duka: Dekor?!… Si ta kuptojmë këtë?
S. Lazri: Po ja, kur bëheshin dikur konferencat ose kongreset tona, mbaheshin raportet kryesore, bëheshin diskutimet, zgjedhjet etj., dhe, në fund, i vinte radha përshëndetjes tradicionale të pionierëve. Gjëmonin këngët, recitimet, vallet, daullet, klarinetat, çiftelitë. Disa nga këta që shajnë sot, atëherë dinin t’i binin bukur çiftelisë dhe daulles. Ata ishin dekor. Veprimtarë të mirë, të nevojshëm, ndoshta edhe të preferuar e simpatikë, por gjithsesi dekor.
A. Duka: Sipas këtij arsyetimi, na del se edhe Ramiz Alia në Byronë Politike, dikur ka qenë pak a shumë dekor…
S. Lazri: Aspak! Ramiz Alia ka qenë dhe mbetet një burrë i shquar shteti. Ai ka një udhë të gjatë lufte e pune. Ka një biografi. Po këta që s’dua t’ua përmend emrat, ç’biografi kanë për të mos qenë dekor?…
