Vis Elbasani
Forumium praecox
TURQIZMAT... Mjaft më! Zëvendëso këtu!
Kemi dhjetëvjetësha(dekada) që përpëlitemi me turqizmat, por ç’ti bëjmë gjyshërve apo nënave tona të moshuara…? Atëherë, na del si detyrë t’u mësojmë brezave të ardhshëm, por, duke e nisur nga vetja, se turqizmat mund të zëvendësohen me lehtësinë më të vogël, madje, në disa raste, me mbi një fjalë të pastër të shqipes. Ndonëse kemi edhe fjalë të përbashkëta me turqishten, pa harruar se ka marrë edhe turqishtja nga shqipja, duhet t’u japim fund, nëpër shkrimet, bisedat, apo ligjërimet tona turqizmave.
Le të shohim disa prej tyre, të cilat po i shoqëroj në kllapa me fjalën turke në origjinal(nga ku do të niset edhe renditja sipas alfabetit):
Turqizmi(fjala turke) – Shqipja
1. axhami(acemi) – i paaftë
2. adet(adet) – dok, zakon{por ky mund të jetë edhe sllavizëm}
3. aksham(akşam) – mbrëmje
4. allçak(alçak) – i ulët(kuptim figurativ)
5. alet(alet) – mjet
6. ane(anne) – nënë
7. avdall(apdal) – i marrë, budalla{kam dyshime mbi këtë të fundit}
8. asqer(asker) – ushtar
9. asllan(aslan) – luan
10. bahçe(bahçe) – oborr, kopsht
11. bakall(bakkal) – shitore
12. bajat(bayat) – i ndenjur
13. bajrak(bayrak) – flamur
14. badiava(bedava) – falas
15. behar(behar) – pranverë
16. belqim(belki) – ndoshta, mbase, druj/dro, kushedi
17. beze(bez) – copë, cohë
18. biçak(biçak) – thikë
19. bina(bina) – ndërtesë
20. birinxhi(birinci) – njësh{kuptimi fjalë-për-fjalë “i parë”, nga ‘bir’ – ‘një’}
21. bodrum(bodrum) – qilar
22. bojë(boya) + bojaxhi(boyacı) – ngjyrë + ngjyrues, lyerës(shih F.Sh.S.)
23. boll(bol) – shumë, mjaft
24. borxh(borç) – hua
25. bosh(boş) – i zbrazët
26. xhade(cadde) – rrugë
27. xhahil(cahil) – i paditur, analfabet
28. xham(cam) – qelq
29. xhambaz(cambaz) – [këtë nuk di ta zëvendësoj]
30. xhan(can) – shpirt
31. xhenem(cehennem) – ferr
32. xhenaze(cenaze) – i vdekur
33. xhenet(cennet) – parajsë
34. xhevap(cevap) – përgjigje
35. xhuma(cuma) – e premte
36. çakmaç(çakmak) – ndezës
37. çanak(çanak) – pjatë
38. çarshi(çarşı) – treg
39. çiftçi(çiftçi) – bujk
40. çirak(çırak) – ndihmës
41. çorbë(çorba) – supë
42. çyryk(çürük) – i kalbur, i prishur
43. dekik(dakika) – minutë, çast
44. damkë(damga) – vulë
45. dava(dava) – gjyq
46. dajë(dayı) – ungj
47. dede(dede) – gjysh
48. defter(defter) – fletore
49. deli(deli) – i çmendur
50. derman(derman) – zgjidhje
51. dert(dert) – shqetësim, problem
52. delenxhi(dilenci) – lypës
53. din(din) – fe, besim
54. direk(direk) – shtyllë
55. dyqan(dükkan) – shitore{pati përpjekje dhe nisi të gjente vend në vitet e diktaturës}
56. dynja(dünya) – botë
57. dushman(düşman) – armik
58. edepsëz(edepsız) – i pasjellshëm(nga “edep” – “sjellje”)
59. helbete(elbette) – sigurisht
60. ezmer(esmer) – zeshkan
61. fakir(fakir) – i varfër
62. fiqir(fikir) – mendim, mendje
63. fukara(fukara) – i varfër
64. garip(garip) – i çuditshëm
65. gajret(gayret) – përpjekje
66. gjol(göl) – liqen
67. gjyslyke(gözlük) – syze(nga “göz” – “sy”)
68. haber(haber) – lajm
69. hajde(hadi, haydi) – eja
70. hak(hak) – e drejtë
71. hakikat(hakikat) – e vërtetë
72. hall(hal) – gjendje
73. hallë(1.hala) – emtë
74. hala(2.hala) – ende, akoma
75. hata(hata) – gabim
76. hava(hava) – ajër
77. hajdut(haydut) – vjedhës
78. hajër(2.hayır) – e mbarë, mbarësi
79. hazër(hazır) – gati
80. hem(hem) – edhe
81. ime/imen(hemen) – tani në çast
82. hesap(hesap) – llogari(nuk jam i sigurt që kjo është shqip)
83. hiç(hiç) – asgjë
84. hile(hile) – dredhi, rreng, mashtrim
85. yzmet, yzmetçi(hizmet, hizmetçi) – shërbim, shërbyes
86. kaba(kaba) – i pasjellshëm
87. kanun(kanun) – ligj
88. qar(kar) – fitim
89. karar(karar) – vendim
90. karshi(karşı) – përballë
91. kasaba(kasaba) – qytezë
92. kasap(kasap?) – thertor, therës
93. katil(katil) – kriminel
94. kajmak(kaymak) – ajkë
95. qeder(keder) – dëm
96. qemer(kemer) – rrip mesi
97. kismet(kismet) – fat
98. qitap(kitap) – libër
99. kollaj(kolay) – i lehtë, i thjeshtë
100. qorr(kör) – i verbër
101. kuvet(kuvvet) – forcë
102. llagap(lakap) – nofkë
103. lezet(lezet) – shije, hijeshi
104. liman(liman) – port
105. llokëm(lokma) – kafshatë
106. mëhallë(mahale) – lagje
107. mavi(mavi) – bojëqielli, blu, e kaltër
108. merak(merak) – shqetësim, angështi, ankth
109. mide(mide) – stomak, bluajtës
110. mysafir(misafir) – mik, i ftuar
111. myshteri(müşteri) – klient{nuk jam i sigurt për rrënjën e kësaj}
112. namuz(namus) – nder
113. nejse(neyse) – gjithsesi
114. nishan, nishanxhi(nişan, nişancı) – shenjë, shenjues
115. njet(niyet) – qëllim
116. oxhak(ocak) – tymar(këtë e përmban edhe Fjalori i Shqipes së Sotme){kuptimi i drejtpërdrejtë i fjalës turke është janar}
117. odë(oda) – dhomë
118. ortak(ortak) – pjesëtar
119. ymër(ömür) – jetë
120. pazar(pazar) - treg{por kuptimi i parë i fjalës turke është e diel}
121. pelivan(pehlivan) – akrobat(nuk besoj të jetë fjalë shqipe kjo)
122. peqe!(peki) – mirë!
123. penxhere(pencere) – dritare
124. pis(pis) – i ndotur
125. pishman(pişman) – peng
126. rrahmet, rrahmetli(rahmet, rahmetli) – ndjesë, i ndjeri
127. rixha(rica) – lutje(të kam rixha = të lutem)
128. sahat, sahatçi(saat, saatçi) – orë, orëndreqës
129. sabah(sabah) – mëngjes
130. sabër(sabır) – durim
131. sadaka(sadaka) – lëmoshë
132. sade(sade) – haptas
133. safi(safi) – i kulluar, i pastër
134. sakllam(sağlam) – shëndoshë
135. sakat(sakat) – i çalë
136. saksi(saksı) – vazo
137. zanat(sanat) – art
138. sari[kjo përdoret shumë në Kosovë!](sarı) – i verdhë
139. sebep(sebep) – arsye
140. sepset(sepet) – shportë
141. serbes(serbest) – i lirë, i shpenguar
142. i sertë(sert) – i ashpër
143. sira(sıra) – radhë, rend
144. sofër(sofra) – vatër
145. sokaka(sokak) – rrugë
146. sallak(solak) – mëngjërash, i mëngjër
147. soj(soy) – 1.fis 2.lloj
148. surrat(surat) – fytyrë
149. syre(süre) – kohë{tani muslimanët e dinë kuptimin e kësaj fjale}
150. shejtan(şeytan) – dreq, djall
151. takat(takat) – fuqi
152. tallaz(talas?) – valë, dallgë
153. tamam(tamam) – drejt
154. taraf(taraf) – anë
155. taze(taze) – i freskët
156. telash(telaş) – ngatërresë
157. dembel(tembel) – përtac
158. tenha(tenha) – vend i qetë, qetësi
159. terezi(terazi) – barazpeshë, peshore
160. terbjet(terbiye) – arsim
161. ters(ters) – mbrapshti
162. teze(teyze) – emtë
163. topal(topal) – i çalë
164. torbë(torba) – thes
165. toz(toz) – pluhur
166. tuhaf(tuhaf) –çudi
167. tutkall(tutkal) – ngjitës
168. dyfek(tüfek) – pushkë
169. usta(usta) – mjeshtër
170. vakt(vakit) – kohë
171. vatan(vatan) – atdhe
172. jabanxhi(yabancı) – i huaj
173. avash, javash(yavaş) – ngadalë
174. jazëk(yazık) – mëkat
175. jeshil(yeşil) – i gjelbër
Kemi dhjetëvjetësha(dekada) që përpëlitemi me turqizmat, por ç’ti bëjmë gjyshërve apo nënave tona të moshuara…? Atëherë, na del si detyrë t’u mësojmë brezave të ardhshëm, por, duke e nisur nga vetja, se turqizmat mund të zëvendësohen me lehtësinë më të vogël, madje, në disa raste, me mbi një fjalë të pastër të shqipes. Ndonëse kemi edhe fjalë të përbashkëta me turqishten, pa harruar se ka marrë edhe turqishtja nga shqipja, duhet t’u japim fund, nëpër shkrimet, bisedat, apo ligjërimet tona turqizmave.
Le të shohim disa prej tyre, të cilat po i shoqëroj në kllapa me fjalën turke në origjinal(nga ku do të niset edhe renditja sipas alfabetit):
Turqizmi(fjala turke) – Shqipja
1. axhami(acemi) – i paaftë
2. adet(adet) – dok, zakon{por ky mund të jetë edhe sllavizëm}
3. aksham(akşam) – mbrëmje
4. allçak(alçak) – i ulët(kuptim figurativ)
5. alet(alet) – mjet
6. ane(anne) – nënë
7. avdall(apdal) – i marrë, budalla{kam dyshime mbi këtë të fundit}
8. asqer(asker) – ushtar
9. asllan(aslan) – luan
10. bahçe(bahçe) – oborr, kopsht
11. bakall(bakkal) – shitore
12. bajat(bayat) – i ndenjur
13. bajrak(bayrak) – flamur
14. badiava(bedava) – falas
15. behar(behar) – pranverë
16. belqim(belki) – ndoshta, mbase, druj/dro, kushedi
17. beze(bez) – copë, cohë
18. biçak(biçak) – thikë
19. bina(bina) – ndërtesë
20. birinxhi(birinci) – njësh{kuptimi fjalë-për-fjalë “i parë”, nga ‘bir’ – ‘një’}
21. bodrum(bodrum) – qilar
22. bojë(boya) + bojaxhi(boyacı) – ngjyrë + ngjyrues, lyerës(shih F.Sh.S.)
23. boll(bol) – shumë, mjaft
24. borxh(borç) – hua
25. bosh(boş) – i zbrazët
26. xhade(cadde) – rrugë
27. xhahil(cahil) – i paditur, analfabet
28. xham(cam) – qelq
29. xhambaz(cambaz) – [këtë nuk di ta zëvendësoj]
30. xhan(can) – shpirt
31. xhenem(cehennem) – ferr
32. xhenaze(cenaze) – i vdekur
33. xhenet(cennet) – parajsë
34. xhevap(cevap) – përgjigje
35. xhuma(cuma) – e premte
36. çakmaç(çakmak) – ndezës
37. çanak(çanak) – pjatë
38. çarshi(çarşı) – treg
39. çiftçi(çiftçi) – bujk
40. çirak(çırak) – ndihmës
41. çorbë(çorba) – supë
42. çyryk(çürük) – i kalbur, i prishur
43. dekik(dakika) – minutë, çast
44. damkë(damga) – vulë
45. dava(dava) – gjyq
46. dajë(dayı) – ungj
47. dede(dede) – gjysh
48. defter(defter) – fletore
49. deli(deli) – i çmendur
50. derman(derman) – zgjidhje
51. dert(dert) – shqetësim, problem
52. delenxhi(dilenci) – lypës
53. din(din) – fe, besim
54. direk(direk) – shtyllë
55. dyqan(dükkan) – shitore{pati përpjekje dhe nisi të gjente vend në vitet e diktaturës}
56. dynja(dünya) – botë
57. dushman(düşman) – armik
58. edepsëz(edepsız) – i pasjellshëm(nga “edep” – “sjellje”)
59. helbete(elbette) – sigurisht
60. ezmer(esmer) – zeshkan
61. fakir(fakir) – i varfër
62. fiqir(fikir) – mendim, mendje
63. fukara(fukara) – i varfër
64. garip(garip) – i çuditshëm
65. gajret(gayret) – përpjekje
66. gjol(göl) – liqen
67. gjyslyke(gözlük) – syze(nga “göz” – “sy”)
68. haber(haber) – lajm
69. hajde(hadi, haydi) – eja
70. hak(hak) – e drejtë
71. hakikat(hakikat) – e vërtetë
72. hall(hal) – gjendje
73. hallë(1.hala) – emtë
74. hala(2.hala) – ende, akoma
75. hata(hata) – gabim
76. hava(hava) – ajër
77. hajdut(haydut) – vjedhës
78. hajër(2.hayır) – e mbarë, mbarësi
79. hazër(hazır) – gati
80. hem(hem) – edhe
81. ime/imen(hemen) – tani në çast
82. hesap(hesap) – llogari(nuk jam i sigurt që kjo është shqip)
83. hiç(hiç) – asgjë
84. hile(hile) – dredhi, rreng, mashtrim
85. yzmet, yzmetçi(hizmet, hizmetçi) – shërbim, shërbyes
86. kaba(kaba) – i pasjellshëm
87. kanun(kanun) – ligj
88. qar(kar) – fitim
89. karar(karar) – vendim
90. karshi(karşı) – përballë
91. kasaba(kasaba) – qytezë
92. kasap(kasap?) – thertor, therës
93. katil(katil) – kriminel
94. kajmak(kaymak) – ajkë
95. qeder(keder) – dëm
96. qemer(kemer) – rrip mesi
97. kismet(kismet) – fat
98. qitap(kitap) – libër
99. kollaj(kolay) – i lehtë, i thjeshtë
100. qorr(kör) – i verbër
101. kuvet(kuvvet) – forcë
102. llagap(lakap) – nofkë
103. lezet(lezet) – shije, hijeshi
104. liman(liman) – port
105. llokëm(lokma) – kafshatë
106. mëhallë(mahale) – lagje
107. mavi(mavi) – bojëqielli, blu, e kaltër
108. merak(merak) – shqetësim, angështi, ankth
109. mide(mide) – stomak, bluajtës
110. mysafir(misafir) – mik, i ftuar
111. myshteri(müşteri) – klient{nuk jam i sigurt për rrënjën e kësaj}
112. namuz(namus) – nder
113. nejse(neyse) – gjithsesi
114. nishan, nishanxhi(nişan, nişancı) – shenjë, shenjues
115. njet(niyet) – qëllim
116. oxhak(ocak) – tymar(këtë e përmban edhe Fjalori i Shqipes së Sotme){kuptimi i drejtpërdrejtë i fjalës turke është janar}
117. odë(oda) – dhomë
118. ortak(ortak) – pjesëtar
119. ymër(ömür) – jetë
120. pazar(pazar) - treg{por kuptimi i parë i fjalës turke është e diel}
121. pelivan(pehlivan) – akrobat(nuk besoj të jetë fjalë shqipe kjo)
122. peqe!(peki) – mirë!
123. penxhere(pencere) – dritare
124. pis(pis) – i ndotur
125. pishman(pişman) – peng
126. rrahmet, rrahmetli(rahmet, rahmetli) – ndjesë, i ndjeri
127. rixha(rica) – lutje(të kam rixha = të lutem)
128. sahat, sahatçi(saat, saatçi) – orë, orëndreqës
129. sabah(sabah) – mëngjes
130. sabër(sabır) – durim
131. sadaka(sadaka) – lëmoshë
132. sade(sade) – haptas
133. safi(safi) – i kulluar, i pastër
134. sakllam(sağlam) – shëndoshë
135. sakat(sakat) – i çalë
136. saksi(saksı) – vazo
137. zanat(sanat) – art
138. sari[kjo përdoret shumë në Kosovë!](sarı) – i verdhë
139. sebep(sebep) – arsye
140. sepset(sepet) – shportë
141. serbes(serbest) – i lirë, i shpenguar
142. i sertë(sert) – i ashpër
143. sira(sıra) – radhë, rend
144. sofër(sofra) – vatër
145. sokaka(sokak) – rrugë
146. sallak(solak) – mëngjërash, i mëngjër
147. soj(soy) – 1.fis 2.lloj
148. surrat(surat) – fytyrë
149. syre(süre) – kohë{tani muslimanët e dinë kuptimin e kësaj fjale}
150. shejtan(şeytan) – dreq, djall
151. takat(takat) – fuqi
152. tallaz(talas?) – valë, dallgë
153. tamam(tamam) – drejt
154. taraf(taraf) – anë
155. taze(taze) – i freskët
156. telash(telaş) – ngatërresë
157. dembel(tembel) – përtac
158. tenha(tenha) – vend i qetë, qetësi
159. terezi(terazi) – barazpeshë, peshore
160. terbjet(terbiye) – arsim
161. ters(ters) – mbrapshti
162. teze(teyze) – emtë
163. topal(topal) – i çalë
164. torbë(torba) – thes
165. toz(toz) – pluhur
166. tuhaf(tuhaf) –çudi
167. tutkall(tutkal) – ngjitës
168. dyfek(tüfek) – pushkë
169. usta(usta) – mjeshtër
170. vakt(vakit) – kohë
171. vatan(vatan) – atdhe
172. jabanxhi(yabancı) – i huaj
173. avash, javash(yavaş) – ngadalë
174. jazëk(yazık) – mëkat
175. jeshil(yeşil) – i gjelbër
