Dreamer
Under the Dome
Toka Bosh ose Hollow Earth
Tani le te shikojme anen tjeter te medaljes dhe te analizojme ate qe quhet Teoria e Tokes Bosh ose sic thuhet ne anglisht Hollow Earth theory. Ne fakt si term i sakte ne shqip do ishte me i qarte te thuhej Toka e Zgavruar ose me Hapesira Boshe por ne pamundesi per te dhene kete shpjegim ne titull po e sqaroj ketu. Dua te bej nje paranteze, kam bindjen time personale qe Toka nuk eshte aspak bosh nga brenda por qe permban hapesira te medha boshlliku te cilat sipas asaj qe kam lexuar dhe studiuar mund te jene ne gjendje te suportojne nje numer shume te madh banoresh dhe ndertesash. Pra personalisht nuk mendoj dhe sjam aspak partizan i teorise se Tokes Bosh por mbeshtes idene e ekzistences se kaviteteve te nje madhesie te paimagjinueshme me kushte te pershtatshme per zhvillimin e nje ekosistemi.
Astronomi britanik Edmund Halley (i famshmi qe i dha emrin Kometes Halley) ka hedhur idene se toka mund te perbehet nga disa sfera koncentrike te vendosura brenda njera tjetres ne formen e nje mozaiku kinez. Dy shtresat e brendeshme kane diameter te krahasuar me Marsin dhe Venusin ndersa Berthama e Brendeshme solide eshte po aq e madhe se planeti Merkur. Por ideja me e befasishme qe hodhi Halley ishte ajo qe sejcila nga keto sfera te brendeshme mund te suportoje ekzistencen e jetes. Sipas teorise se tij ato mendohet se jane te mbushura me drite te krijuar nga nje atmosfere e ndritshme. Kur shikohej pamja jo e zakonte e aurora borealis Halley hodhi postulatin se mund te jete shkaktuar nga dalja e gazit prej brendesise se tokes drejt atmosferes. Kjo teori e Halley propozohet ne shekullin e shtatembedhjete kur njohuria shkencore mbi strukuren e tokes ishte ende primitive. Me kalimin e kohes pamundesia e ekzistencen se nje toke teresisht bosh u be mese e qarte per shkenctaret dhe studiuesit por ideja u cua me tej nga shkrimtaret e zhanrit fantastiko shkencor. Besoj se ju kujtohet libri i famshem i Zhyl Vernit, Udhetim ne Qender te Tokes i shkruar ne vitin 1864 apo nje cikel i tere novelash me teme nga Toka Bosh e shkruar prej Edgar Rice Burroughs. Keta te dy si dhe shume shkrimtare te tjere u frymezuan nga teorite e nje eksentriku amerikan te fillim shekullit te nentembedhjete te quajtur john Cleves Symmes. Ashtu si dhe Halley, Symmes mendonte se toka eshte e perbere nga pese sfera koncentrike.
Por ai shtoi dhe dicka tjeter. Sipas tij ne sejcilin nga polet ka hapje apo carje te cilat u quajten ‘Hapjet Symmes’. Oqeani hyn e del neper keto hapje dhe po ashtu brendesia e tokes supozohej se ishte e banuar. Symmes ishte nje kapiten i ushtrise i shquar gjate Luftes se vitit 1821 dhe mbronte me fanatizem teorine e tij. Kreu shume udhetime neper gjithe vendin qe te siguronte fonde per te organizuar nje ekspedite ne hapjen e polit te veriut. Ai madje dergoi dhe nje peticion ne Kongres me kerkesen qe ky i fundit te financonte ekspediten. Nje doktor i pasur ne vitin 1824 financoi nje ekspedite ne Polin e Jugut per te gjetur Hapjen Symmes. Por ekspedita nuk pati sukses dhe Symmes vdiq duke mos e pare te realizuar idene e tij. Ne vitin 1906 William Reed publikoi nje liber te quajtur Fantazma e Poleve (te cilin e kam lexuar dhe ja u sugjeroj te gjitheve pasi eshte shume interesant. Titulli ne origjinal eshte Phantom of the Poles dhe mund te gjendet i plote dhe online) ku deklaronte, “Jam ne gjendje qe te provoj teorine time se toka jo vetem eshte bosh por e pershtatshme ne brendesine e saj qe te mundesoje ekzistencen e jetes njerezore me te njejten lehtesi si ne siperfaqen e saj. Numri i njerezve qe mund te jene ne gjendje te jetojne aty i kalon miliardat. Teoria e Reed zgjoi pak interes ne rradhet e nje publiku mese skeptik. Por marshalli B. Gardner i cili shkroi mbi teorine e Symmes disa vite me pas terhoqi nje vemendje me te madhe. Ai kundershtoi si absurde nocionin e pese sferave koncentrike te Symmes por ne te njejten kohe u tregua entuziast mbi idene e hapjes ne pole. Sipas Gardner brendesia e tokes ishte e ndricuar nga nje diell i vogel rreth gjashteqind milje ne diameter.
Gardner shkoi dhe me tej kur paraqiti aplikimin e zbulimit te tij ne Zyren e Patentave te Shteteve te Bashkuara. Ja cthote dokumenti origjinal:
UNITED STATES PATENT 1096102: THE HOLLOW EARTH THEORY.
Pra ky eshte rregjistrimi qe Gardner beri ne daten 25 Nentor 1912. 18 muaj me pas, ne 12 Maj 1914 agjencia federale i leshoi zotit Gardner patenten e Shteteve te Bashkuara me numer 1096102, dokumenti i dyte me i rendesishem shkencor qe eshte leshuar ndonjehere. Rendesia e ketij dokumenti kalohet vetem nga ajo e zbulimit te fluturimit prej vellezerve Orville dhe Wilbur Wright ne vitin 1903. Per arsye qe Gardner nuk mund t’i kuptonte por qe tashme ne ditet tona jane mese te qarta, zbulimi i tij u shnderrua ne sekretin ushtarak me te klasifikuar te te gjithe koherave.
(Dua te bej nje shkeputje fare te vogel nga brendesia e temes dhe te komentoj nje fakt qe eshte i rendesishem. Eshte e paimagjinueshme nga njerezit qe nuk kane njohuri se cfare pune dhe informacioni eshte bere dhe mbledhur ne lidhje me kete teori. Dokumentat dhe faktet nuk jane bere masivisht publike dhe ka shume njerez, per te mos thene pjesa me e madhe e tyre qe nuk e kane idene se cfare ka ndodhur, cfare zbulohet dhe cfare aplikimesh behen nga shkenctare e studiues te ndryshem ne te gjithe boten. Konkluzionet e Gardner si dhe te te tjereve si ai ose ndrydhen ose anashkalohen dhe kjo lloj menyre mesa duket ka rezultuar e suksesshme po te shikohet apatia dhe injoranca totale e masave. Eshte e veshtire qe ne nje teme te jepet cdo detaj por eshte e rendesishme te permendet qe nuk behet fjale per fjale e teori boshe. Ne te kunderten, behet fjale per studime voluminoze, udhetime dhe eksperienca te provuara ne person si dhe observime te mbeshtetura nga teknologjia e kohes. -Darius)
Le ti kthehemi zbulimit te Gardner. Gjate viteve te tera te studimeve dhe udhetimeve te tij ne rrethin Polar mos harrojme qe ai eshte dhe zbuluesi i famshem i mamuthit te ngrire ne Siberi ne vitin 1846 dhe eshte pikerisht ky zbulim qe perforecoi idene e tij per hapjet ne pole pasi gjendja e perkryer ne te cilen ishte trupi i ngrire i mamuthit sugjeronte qe ai kishte ngordhur para pak kohesh. Dhe e vetmja menyre qe ai mund te ishte gjendur aty ku u gjet ishte ardhja e tij nga nje afersi e cila eshte Poli i Veriut, pra nga hapja e tij. Kohe me pas observimi i Gardner rezultoi te ishte me shume vend po te kemi parasysh udhetimin e pare mbi Polin e Veriut te kryer nga Stanley ne vitin 1929 dhe qe u transmetua direkt nga radio. Vazhdojne ende te jetojne njerez te cileve ju kujtohet komenti shqetesues qe beri Stanley kur u ndodh mbi Polin e Veriut dhe filloi te raportonte per nje pamje te pabesueshme luginash te gjelberuara, lumenj, peme te larta dhe mamuthe qe barisnin lirshem. Fill mbas ketyre fjaleve tranmsetimi u nderpre dhe me pas nuk pati asnje koment. Disa deklarata te mekura me pas e quajten si nje mirazh dhe komentet perfunduan ketu.
Ka nje fakt interesant qe Gardner nuk kishte dijeni per punen e William Reed dhe konkluzionet e arritura ishin komplet te pavarura. Por nese Reed e kufizoi studimin e tij thjesht ne eksplorimet polare, Gardner shkoi metej duke i zgjeruar ato dhe me astronomine. Dhe ketu ai e bazoi gjithe kerkimin e tij duke i dhene baza te forta shkencore. Sipas teorise se pergjithshme te krijimit te planetit, ne fillim, pra 4-5 miliard vjet me pare kur Toka ishte ende nje sfere gjigande gazi vertites shume te nxehte, gradualisht filloi te ftohej. Ligjet e fizikes thone se gazet qe ftohen kondensohen dhe ne kete menyre sfera e gazte qe rrotullohej me shpejtesi filloi te koncentrohej ndersa vazhdonte humbja e nxehtesise. Terheqja gravitacionale e qendersuar vazhdoi te reduktonte diametrin e sferes rrotulluese me material qe po ftohej pak nga pak... por kjo deri ne nje fare pike. Ky eshte ndryshimi i madh llogjik midis teorise se vjeter jo adeguate mbi formimin e planeteve dhe zbulimit te Gardner. Sipas nocionit te vjeter koncentrimi gravitacional vazhdoi parreshtur deri sa Toka u shnderrua ne nje llave te nxehte nen presionin e nje shtypje te madhe gravitacionale. Nese nje skenar i tille padyshim qe ndodh ne menyre rutine ne evolucionin qiellor ne disa trupa te vecante dhe shume te medhenj, si ne rastin e yjeve, eshte padyshim jo e njejta gje me zhvillimin e disa planeteve tipike. Faktori kryesor eshte ai i forces centrifugale. Qe te mos zgjatem shume me detajet teknike te teorise perfundimi i studimit te Gardner sugjeron se planeti yne e perfundoi fazen e tij evolutive si trup qiellor kur u ngurtesua si nje sfere e zgavert prej 8000 miljesh me nje diameter prej 1400 milje Hapje Polare. Dhe ne kete pike qendron dhe avantazhi i Gardner nga Reed. Duke qene i bazuar shume ne astronomi, dokumentimet e saj si dhe fotografi qe lidheshin ne menyre specifike me mjegullnaja dhe kometa Gardner kuptoi gjithe te verteten. Pikerisht ne mes te kesaj sfere (tokes) eshte nje sfere proporcionalisht e vogel inkandeshente. Midis saj dhe kores se mjegullnajes ka nje hapesire boshe, e thene me fjale te tjera mjegullnaja eshte e zgavert me perjashtim te sferes se ndritshme ne qendren e saj. Sic e thashe keto jane disa detaje te pakta per te mos u perqendruar shume ne aspektin teknik te temes dhe mos e bere te merzitshme. Per ata qe duan te mesojne me shume ne lidhje me teorine e Gardner mund te lexojne online ose gjithe librin e tij te titulluar Udhetim ne Brendesi te Tokes ose kapituj te vecante qe flasin pikerisht me qarte per teorine e tij dhe argumentimin shkencor te saj. Librin mund ta gjeni ketu: A Journey to the Earth's Interior Per te vazhduar me materialet e tjera po permend 3 fakte qe Gardner zbuloi ne lidhje me Polet dhe hapjet ne to. 1- nje ndryshim dramatik klime e cila behet me e ngrohte sa me shume i afrohesh poleve. 2- vecaneria e madhe e te famshmes Drites se Veriut ose Aurora Borealis dhe 3- devijimet e cuditshme te busulles ne lartesi shume te medha. Edhe njehere ju keshilloj qe te lexoni fragmente nga libri per te kuptuar me mire anen shkencore te temes dhe rendesine e zbulimit te Gardner.
Kjo mini histori mund te quhet dhe si fillesa e teorise se Hollow Earth (qe nga ky moment po perdor termin anglisht meqe ai ne shqip nuk i perputhet teresisht kuptimit te fjales).
/vazhdon..
Tani le te shikojme anen tjeter te medaljes dhe te analizojme ate qe quhet Teoria e Tokes Bosh ose sic thuhet ne anglisht Hollow Earth theory. Ne fakt si term i sakte ne shqip do ishte me i qarte te thuhej Toka e Zgavruar ose me Hapesira Boshe por ne pamundesi per te dhene kete shpjegim ne titull po e sqaroj ketu. Dua te bej nje paranteze, kam bindjen time personale qe Toka nuk eshte aspak bosh nga brenda por qe permban hapesira te medha boshlliku te cilat sipas asaj qe kam lexuar dhe studiuar mund te jene ne gjendje te suportojne nje numer shume te madh banoresh dhe ndertesash. Pra personalisht nuk mendoj dhe sjam aspak partizan i teorise se Tokes Bosh por mbeshtes idene e ekzistences se kaviteteve te nje madhesie te paimagjinueshme me kushte te pershtatshme per zhvillimin e nje ekosistemi.
Astronomi britanik Edmund Halley (i famshmi qe i dha emrin Kometes Halley) ka hedhur idene se toka mund te perbehet nga disa sfera koncentrike te vendosura brenda njera tjetres ne formen e nje mozaiku kinez. Dy shtresat e brendeshme kane diameter te krahasuar me Marsin dhe Venusin ndersa Berthama e Brendeshme solide eshte po aq e madhe se planeti Merkur. Por ideja me e befasishme qe hodhi Halley ishte ajo qe sejcila nga keto sfera te brendeshme mund te suportoje ekzistencen e jetes. Sipas teorise se tij ato mendohet se jane te mbushura me drite te krijuar nga nje atmosfere e ndritshme. Kur shikohej pamja jo e zakonte e aurora borealis Halley hodhi postulatin se mund te jete shkaktuar nga dalja e gazit prej brendesise se tokes drejt atmosferes. Kjo teori e Halley propozohet ne shekullin e shtatembedhjete kur njohuria shkencore mbi strukuren e tokes ishte ende primitive. Me kalimin e kohes pamundesia e ekzistencen se nje toke teresisht bosh u be mese e qarte per shkenctaret dhe studiuesit por ideja u cua me tej nga shkrimtaret e zhanrit fantastiko shkencor. Besoj se ju kujtohet libri i famshem i Zhyl Vernit, Udhetim ne Qender te Tokes i shkruar ne vitin 1864 apo nje cikel i tere novelash me teme nga Toka Bosh e shkruar prej Edgar Rice Burroughs. Keta te dy si dhe shume shkrimtare te tjere u frymezuan nga teorite e nje eksentriku amerikan te fillim shekullit te nentembedhjete te quajtur john Cleves Symmes. Ashtu si dhe Halley, Symmes mendonte se toka eshte e perbere nga pese sfera koncentrike.
Por ai shtoi dhe dicka tjeter. Sipas tij ne sejcilin nga polet ka hapje apo carje te cilat u quajten ‘Hapjet Symmes’. Oqeani hyn e del neper keto hapje dhe po ashtu brendesia e tokes supozohej se ishte e banuar. Symmes ishte nje kapiten i ushtrise i shquar gjate Luftes se vitit 1821 dhe mbronte me fanatizem teorine e tij. Kreu shume udhetime neper gjithe vendin qe te siguronte fonde per te organizuar nje ekspedite ne hapjen e polit te veriut. Ai madje dergoi dhe nje peticion ne Kongres me kerkesen qe ky i fundit te financonte ekspediten. Nje doktor i pasur ne vitin 1824 financoi nje ekspedite ne Polin e Jugut per te gjetur Hapjen Symmes. Por ekspedita nuk pati sukses dhe Symmes vdiq duke mos e pare te realizuar idene e tij. Ne vitin 1906 William Reed publikoi nje liber te quajtur Fantazma e Poleve (te cilin e kam lexuar dhe ja u sugjeroj te gjitheve pasi eshte shume interesant. Titulli ne origjinal eshte Phantom of the Poles dhe mund te gjendet i plote dhe online) ku deklaronte, “Jam ne gjendje qe te provoj teorine time se toka jo vetem eshte bosh por e pershtatshme ne brendesine e saj qe te mundesoje ekzistencen e jetes njerezore me te njejten lehtesi si ne siperfaqen e saj. Numri i njerezve qe mund te jene ne gjendje te jetojne aty i kalon miliardat. Teoria e Reed zgjoi pak interes ne rradhet e nje publiku mese skeptik. Por marshalli B. Gardner i cili shkroi mbi teorine e Symmes disa vite me pas terhoqi nje vemendje me te madhe. Ai kundershtoi si absurde nocionin e pese sferave koncentrike te Symmes por ne te njejten kohe u tregua entuziast mbi idene e hapjes ne pole. Sipas Gardner brendesia e tokes ishte e ndricuar nga nje diell i vogel rreth gjashteqind milje ne diameter.
Gardner shkoi dhe me tej kur paraqiti aplikimin e zbulimit te tij ne Zyren e Patentave te Shteteve te Bashkuara. Ja cthote dokumenti origjinal:
UNITED STATES PATENT 1096102: THE HOLLOW EARTH THEORY.
Pra ky eshte rregjistrimi qe Gardner beri ne daten 25 Nentor 1912. 18 muaj me pas, ne 12 Maj 1914 agjencia federale i leshoi zotit Gardner patenten e Shteteve te Bashkuara me numer 1096102, dokumenti i dyte me i rendesishem shkencor qe eshte leshuar ndonjehere. Rendesia e ketij dokumenti kalohet vetem nga ajo e zbulimit te fluturimit prej vellezerve Orville dhe Wilbur Wright ne vitin 1903. Per arsye qe Gardner nuk mund t’i kuptonte por qe tashme ne ditet tona jane mese te qarta, zbulimi i tij u shnderrua ne sekretin ushtarak me te klasifikuar te te gjithe koherave.
(Dua te bej nje shkeputje fare te vogel nga brendesia e temes dhe te komentoj nje fakt qe eshte i rendesishem. Eshte e paimagjinueshme nga njerezit qe nuk kane njohuri se cfare pune dhe informacioni eshte bere dhe mbledhur ne lidhje me kete teori. Dokumentat dhe faktet nuk jane bere masivisht publike dhe ka shume njerez, per te mos thene pjesa me e madhe e tyre qe nuk e kane idene se cfare ka ndodhur, cfare zbulohet dhe cfare aplikimesh behen nga shkenctare e studiues te ndryshem ne te gjithe boten. Konkluzionet e Gardner si dhe te te tjereve si ai ose ndrydhen ose anashkalohen dhe kjo lloj menyre mesa duket ka rezultuar e suksesshme po te shikohet apatia dhe injoranca totale e masave. Eshte e veshtire qe ne nje teme te jepet cdo detaj por eshte e rendesishme te permendet qe nuk behet fjale per fjale e teori boshe. Ne te kunderten, behet fjale per studime voluminoze, udhetime dhe eksperienca te provuara ne person si dhe observime te mbeshtetura nga teknologjia e kohes. -Darius)
Le ti kthehemi zbulimit te Gardner. Gjate viteve te tera te studimeve dhe udhetimeve te tij ne rrethin Polar mos harrojme qe ai eshte dhe zbuluesi i famshem i mamuthit te ngrire ne Siberi ne vitin 1846 dhe eshte pikerisht ky zbulim qe perforecoi idene e tij per hapjet ne pole pasi gjendja e perkryer ne te cilen ishte trupi i ngrire i mamuthit sugjeronte qe ai kishte ngordhur para pak kohesh. Dhe e vetmja menyre qe ai mund te ishte gjendur aty ku u gjet ishte ardhja e tij nga nje afersi e cila eshte Poli i Veriut, pra nga hapja e tij. Kohe me pas observimi i Gardner rezultoi te ishte me shume vend po te kemi parasysh udhetimin e pare mbi Polin e Veriut te kryer nga Stanley ne vitin 1929 dhe qe u transmetua direkt nga radio. Vazhdojne ende te jetojne njerez te cileve ju kujtohet komenti shqetesues qe beri Stanley kur u ndodh mbi Polin e Veriut dhe filloi te raportonte per nje pamje te pabesueshme luginash te gjelberuara, lumenj, peme te larta dhe mamuthe qe barisnin lirshem. Fill mbas ketyre fjaleve tranmsetimi u nderpre dhe me pas nuk pati asnje koment. Disa deklarata te mekura me pas e quajten si nje mirazh dhe komentet perfunduan ketu.
Ka nje fakt interesant qe Gardner nuk kishte dijeni per punen e William Reed dhe konkluzionet e arritura ishin komplet te pavarura. Por nese Reed e kufizoi studimin e tij thjesht ne eksplorimet polare, Gardner shkoi metej duke i zgjeruar ato dhe me astronomine. Dhe ketu ai e bazoi gjithe kerkimin e tij duke i dhene baza te forta shkencore. Sipas teorise se pergjithshme te krijimit te planetit, ne fillim, pra 4-5 miliard vjet me pare kur Toka ishte ende nje sfere gjigande gazi vertites shume te nxehte, gradualisht filloi te ftohej. Ligjet e fizikes thone se gazet qe ftohen kondensohen dhe ne kete menyre sfera e gazte qe rrotullohej me shpejtesi filloi te koncentrohej ndersa vazhdonte humbja e nxehtesise. Terheqja gravitacionale e qendersuar vazhdoi te reduktonte diametrin e sferes rrotulluese me material qe po ftohej pak nga pak... por kjo deri ne nje fare pike. Ky eshte ndryshimi i madh llogjik midis teorise se vjeter jo adeguate mbi formimin e planeteve dhe zbulimit te Gardner. Sipas nocionit te vjeter koncentrimi gravitacional vazhdoi parreshtur deri sa Toka u shnderrua ne nje llave te nxehte nen presionin e nje shtypje te madhe gravitacionale. Nese nje skenar i tille padyshim qe ndodh ne menyre rutine ne evolucionin qiellor ne disa trupa te vecante dhe shume te medhenj, si ne rastin e yjeve, eshte padyshim jo e njejta gje me zhvillimin e disa planeteve tipike. Faktori kryesor eshte ai i forces centrifugale. Qe te mos zgjatem shume me detajet teknike te teorise perfundimi i studimit te Gardner sugjeron se planeti yne e perfundoi fazen e tij evolutive si trup qiellor kur u ngurtesua si nje sfere e zgavert prej 8000 miljesh me nje diameter prej 1400 milje Hapje Polare. Dhe ne kete pike qendron dhe avantazhi i Gardner nga Reed. Duke qene i bazuar shume ne astronomi, dokumentimet e saj si dhe fotografi qe lidheshin ne menyre specifike me mjegullnaja dhe kometa Gardner kuptoi gjithe te verteten. Pikerisht ne mes te kesaj sfere (tokes) eshte nje sfere proporcionalisht e vogel inkandeshente. Midis saj dhe kores se mjegullnajes ka nje hapesire boshe, e thene me fjale te tjera mjegullnaja eshte e zgavert me perjashtim te sferes se ndritshme ne qendren e saj. Sic e thashe keto jane disa detaje te pakta per te mos u perqendruar shume ne aspektin teknik te temes dhe mos e bere te merzitshme. Per ata qe duan te mesojne me shume ne lidhje me teorine e Gardner mund te lexojne online ose gjithe librin e tij te titulluar Udhetim ne Brendesi te Tokes ose kapituj te vecante qe flasin pikerisht me qarte per teorine e tij dhe argumentimin shkencor te saj. Librin mund ta gjeni ketu: A Journey to the Earth's Interior Per te vazhduar me materialet e tjera po permend 3 fakte qe Gardner zbuloi ne lidhje me Polet dhe hapjet ne to. 1- nje ndryshim dramatik klime e cila behet me e ngrohte sa me shume i afrohesh poleve. 2- vecaneria e madhe e te famshmes Drites se Veriut ose Aurora Borealis dhe 3- devijimet e cuditshme te busulles ne lartesi shume te medha. Edhe njehere ju keshilloj qe te lexoni fragmente nga libri per te kuptuar me mire anen shkencore te temes dhe rendesine e zbulimit te Gardner.
Kjo mini histori mund te quhet dhe si fillesa e teorise se Hollow Earth (qe nga ky moment po perdor termin anglisht meqe ai ne shqip nuk i perputhet teresisht kuptimit te fjales).
/vazhdon..