Re: Personaliteti nen kendveshtrimin psikologjik!
Me 450 P.K. Hipokrati pershkruante 4 natyra qe ai i quajti temperamente:
1) Temperamenti kolerik: emocionohet lehte, i ndjeshem
2) Temperamenti flegmatik: shkeputet lehte, gjakftohte
3) Temperamenti melankolik: natyre serioze, e serte, e deshperuar
4) Temperament sanguin: impulsiv, nervoz, reagues i shpejte
Gjate mesjetes, Philippus Paracelsus i pershkroi sjelljet specifike te ketyre kater natyrave si te ndikuara nga kater lloje shprirtrash: nimfat, shtojzovallet, xhuxhat dhe salamandrat. Shumica e psikologeve te shekullit te njezete e lane menjane vrojtiminholistic te natyres njerezore per nje studim me ne detajeve te pjeseve, fragmenteve, tipareve e keshtu me rradhe. Per ta, te gjithe njerezit ishin ne thelb te ngjashem dhe ndryshimet individuale shkaktoheshin nga rrethanat dhe kushtet apo rastesia.
Gjate dy dekadave te kaluara, qe kur psikologet filluan te konsideronin femijet jo me si marres pasive te impulseve ambjentale por si lojtare aktive, rendesia e temperamentit filloi te vleresohet me teper (Plomin, 1986). Temperamenti perkufizohet si repertori i tipareve qe cdo femije ka qe nga lindja. Ky repertor percakton se si njerezit reagojne ndaj botes qe i rrethon. Keto luhatje te karakteristikave u pershkruan fillimisht ne menyre sistematike nga Anna Freud bazuar ne vrojtimet bere femijeve te mbetur jetime pas Luftes se Dyte Boterore. Ajo vuri re se disa femije ishin te afrueshem, disa deshironin te qendronin me afer por ishin shume te turpshem t’u afroheshin te rriturve, dhe disa te tjere ishin te veshtire sepse zemeroheshin dhe irritoheshin kollaj (A. Freud, 1965).
Modelet e temperamentit te Keirseyit (te cilat jane zgjeruar ne kater variante brenda secilit) bashkohen me teorine e Jungut per te dhene 16 modele gjithsej:
1) Mjeshtri – Mjeshtrat i plotesojne nevojat e tyre per ndikim dhe liri me se miri me ane te procesit te ndijimit te jashtem. Keshtu ata arrijne te plotesojne nevojat e momentit dhe mund lehtesisht te marrin persiper veprime taktike dhe te perllogarisin mundesite. Jane te afte te dallojne nje mundesi te ofruar. Rrjedhimisht te gjithe mjeshtrat kane ndijim dhe jane te hapur. Kane nevoje te shohin perfundimin e punes se tyre. Vleresojne estetiken si ne art ashtu edhe ne antyre. Energjite e tyre fokusohen ne venjen ne pune te aftesive, shumellojshmerise dhe stimulimit. Perdorin mjetet e nevojshme qe i ndihmojne te arrijne aty ku duan. Kreativiteti i tyre duket nga zgjidhjet e shumta ne te cilat arrijne. Jane mjeshter te perdorimit te mjeteve, qofshin keto te folurit, teorite, penelat apo kompjuteri. Mjeshtrat mund te jene drejtues ose informues.
2) Mbrojtesi – Mbrojtesit i plotesojne nevojat e tyre te te qenurit anetar dhe i pergjegjshem me ane te procesit te ndijimit te brendeshem (te mbyllur). Ata sigurojne qe bota te ece ashtu sic ka ecur deri tashme. Kane nje koleksion te larmishem imazhesh dhe pershtypjesh. Ky koleksion i ndihmon duke i informuar per te marre vendime. Vendimet e tyre jane te lidhura me konservimin e komunitetit dhe ane te veprimeve te llogjikshme. Ata vleresojne stabilitetin, sigurine, dhe ndjenjen e te qenurit se bashku. Kane besim tek hierarkia dhe autoriteti dhe cuditen kur te tjeret nuk i pranojne apo kundershtojne strukturat shoqerore. Jane te prirur te zbatojne rregullat, procedurat dhe protokollet. Mbrojtesit jane drejtues ose informative.
3) Racionali – Racionalet i plotesojne nevojat e tyre per njohuri dhe zotesi me ane te proceseve mendore te intuites dhe te te menduarit, ne te dyja modelet e mundshme:te jashtme ose te brendshme. Struktura e organizimit dhe modelet e procesit te gjykimit te mendimit te perdorura me intuite i lejojne te kuptojne lehtesisht subjekte te nderlikuara pa pasur nevoje per eksperienca apo te mbajturit mend, te cilat bejne te humbasesh kohe. Duke qene se jetojne ne nje bote teorish dhe strategjish, preferojne te marrin vendime objektive. Ata deshirojne te kuptojne principet qe vene ne levizje universin dhe te mesojne, deri edhe te zhvillojne, teori te reja. Vleresojne lidhjet llogjike, konceptet dhe idete dhe kerkojne perparim. Thurrin hipoteza dhe analizojne ne menyre abstrakte situata duke konsideruar mundesi te pa marra parasysh apo te pamenduara me pare. Racionalet jane drejtues ose informues.
4) Idealisti – Idealistet e plotesojne nevojen e tyre te te kuptuarit dhe te pasurit te nje identitetit unik me ane te proceseve mendore te intuites dhe ndjenjes – ne te menyre si te jashtme ashtu edhe te brendshme. Te dyja keto procese i lejojne ata te veprojne ne baze te synimeve me te larta ne jete (te vetat apo te dikujt tjeter). Vetem me ane te shqyrtimit te kuptimit dhe modelit te informimit qe ofron procesi i intuites ata mund te mesojne se cfare eshte apo do te jete kuptimplote ne te ardhmen. Vleresojne unitetin, realizimin e vetes dhe te verteten. Preferojne te bashkepunojne me te tjeret duke u focusuar ne etiken dhe moralin. Jane te afte te bashkojne njerezit dhe ti ndihmojne te realizojne potencialet e tyre. Kesaj ia arrijne me ane te empatise qe ushqejne ndaj te tjereve dhe qartesimit te ceshtjeve te veshtira. Edhe idealistet jane drejtues ose informues.