Re: Mos e hiqni germen (Ç)...
Fillimisht postuar nga Besnik Bleta:
[qb] Kjo temë është paksa e vjetër dhe vetëm sot më duket se mora vesh burimin. Nuk bëhet fjalë për një shqetësim të akademikëve apo gjuhëtarëve por për një "nismë" të një ish-deputeti të parlamentit shqiptar dhe anëtar i dikurshëm kabineti. Ofiqet e tij të dikurshëm i përmenda në përpjekje për të treguar se sa akoma më e pakuptueshme bëhet kjo mesele: që problemi është i tregut e si pasojë edhe ligjor. Dhe në vend të propozohen zgjidhje që kanë të bëjnë me tregun dhe kontrollin e standardeve, propozohet zgjidhja më e çuditshme: një mënyrë tjetër për përfaqësimin me shkrim të tingujve ë dhe ç.
Propozimi konkret për zëvendësimin e ë-së me ee apo të ç-së me cs nuk i shërben zgjidhjes së problemit.
Arsyet që duhet të shërbejnë si mbështetje për propozimin nuk kanë bazë reale:
Është krejt e mundur nga ana teknike që, edhe nga një kompjuter me një tastierë jo Shqip, të shkruash Shqipe të pastër, pa u dashur të bëhen zëvendësime fjalësh pasi të kesh përfunduar një shkrim. Mjaftojnë disa rregullime të thjeshta për këdo, për të simuluar më shumë se një tastierë. Kalimi, sipas nevojave, nga njëra te tjetra lyp vetëm një klik. Pra gjendja mund të përmirësohet ndjeshëm që tani pa asnjë lloj shpenzimi shtesë.
Nga ana teknike, pasja e një tastiere Shqip është po aq e mundur sa edhe simulimi i një të tille. Çmimi i një tastiere është krejt i përballueshëm edhe për shqiptarët që blejnë një kompjuter e as është tastiera pjesa më e rëndë në pagesën për një kompjuter. Mospasja deri sot e një të tille është thjesht pasojë e indiferencës.
Shqipja nuk ka pse të imitojë artificialisht evolucione drejtshkrimi gjuhësh të tjera. Problemi nuk është i gjuhës në vetvete. Gjuha e folur është fare e qetë dhe e pa kërcënuar nga probleme artificialë të tillë. Problemi është një problem i tregut. Ndaj edhe zgjidhja duhet kërkuar nga tregu, mundësisht edhe përshpejtuar me masa ligjore.
Asnjë prej vendeve që ka ndryshuar drejtshkrimin nuk e ka bërë këtë për shkak të pamundësisë teknike të mjeteve elektronike për të shkruajtur saktë në secilën prej tyre. Fakti që këto gjuhë kanë secila tastierën e tyre tregon më së miri që zgjidhja është teknikisht e mundur. Atëherë duhemi drejtuar nga kjo zgjidhje dhe jo gjasmezgjidhje që shpërfytyrojnë Shqipen.
Ë dhe ç u birësuan në shkrimin e Shqipes në një kohë me shumë më tepër vështirësi teknike se sa sot. Vetëm kaq duhet të mjaftonte për pak më tepër guxim drejt zgjidhjes reale që nuk ka të bëjë me standardet e drejtshkrimit të deritanishëm por me zbatimin e tij.
Ajo që mungon është respekti ndaj standarteve, profesionalizmit nga ana e mediave dhe pak guxim për të hedhur tej frikëra të kota nga ata që e dinë tashmë zgjidhjen. [/qb]
Zoti "Besnik Bleta", "Kurveleshit",
Nuk ju njoh, por si ish-.(ato qee shkruani ju dhe shumee tee tjera). jam meesuar tee ndihmoj edhe tee panjohurit; me keetee e-mail mendoj se ju ndihmoj duke ju hedhur poshtee njee pjesee tee tee paveertetave qee shkruani.
1--Besoj se po lexuat shkrimin tim tee dytee, atee tee datees 5.12. 2004 (shihni mee poshtee) do tee kenee marree peergjigje shumee nga tee paveertetat qee shkruani.
2--Profesioni im bazee eeshtee inxhinjer elektronik, e profesioni le gjurmee edhe nee karakter; pra nga inxhinjerlleeku im, mundohem tee gjejee zgjidhje ekonomikisht tee realizueshme, edhe peer cseeshtjet gjuheesore. E propozimi juaj i lehtee: "tee beehet ligj qee tee ndalojee mosshkrimin e /ë/, /ç/" veteem zgjidhje e problemit nuk eeshtee! Mania e kundeershtimin shpesh tee shtynee nee absurditete, duke i beeree tee thjeshta gjeera shumee tee komplikuara, sics do tee ishte tee modifikoje qee tee shkruajnee /ë/, /ç/, tee gjitha pajisjeve elektronike nee peerdorim: Provojeni praktikisht zoteerinj: mbase deeshtimi do t'ju bindee peer tee paveertetat qee shkruani nee mbeeshtetje tee ligjit tuaj tee thjeshtee: "Ndalohet tee mos shkruhen /ë/, /ç/". Gjeeja mee e lehtee eeshtee tee beesh ligje qee nuk zbatohen dot (detyrimi tee shkruash patjeteer /ë/, /ç/ do tee ishtee njee ligj i tillee), e beerja e ligjeve qee nuk zbatohen dot ka jo veteem tee keqen qee konsumon koheen kot, por edhe krijon korrupsion qee rrjedh nga nevoja peer tee paguar zyrtareet e institucioneve peerkatees "peer mos zbatimin e njee ligji, qee nee fakt eeshtee i pazbatuesheem".... E keeto vecs "zgjidhje reale" nuk janee, por as zgjidhje "teorike" nuk janee!
3--Peer tee theenee mendime, nuk duhet me doemos "patenta" : mos censuroni tee drejteen peer tee dheenee mendime, edhe nee fusha peer tee cilat njereezit nuk kanee "patentat" qee keerkoni ju (me gjithatee, nee se ju qeteeson sadopak, mund t'ju them se flas e lexoj nee pesee gjuhee tee huaja, me gjithee se kurree nuk kam dashur tee shpenzoj kohee peer tee marre patenta peer to). Pra, me gjithee se nuk jam "gjuheetar i patentuar", dhashee njee mendim qee jep njee zgjidhje praktikisht me kosto zero; cila eeshtee zgjidhja juaj e sa e ka koston ajo? Eeshtee lehtee veteem tee kundeershtosh!. See paku kundeershtoni mendimet qee nuk ju peelqejnee, dhe mos u merni se me se duhet tee meret apo tee mos merret tjetri, sepse tregoni tendenca kufizimi tee lirisee see tee tjereeve.
Nuk po vazhdoj tee hedh poshtee shumee tee paveerteta tee tjera qee thoni.
Filloni ta praktikoni pak mee gjatee propozimin tim, e mbase do tee kuptoni qee eeshtee njee zgjidhje mee e miree se sa tee mos shkruash fare /ë/ dhe /ç/.
Duke shpresuar qee t'ju kemee ndihmuar,
peersheendetje
Bashkimi
----- Original Message -----
From: Bashkim Kopliku--->Home
Sent: Sunday, December 05, 2004 11:22 AM
Subject: Shkrimi i /ë/ dhe /ç/, me shkronja latine
Tee nderuar miq,
Po e mbyll peerpjekjen time peer tee shkruar shqipen sa mee miree, me shkrimin "Moskokëçarje edhe për ... shqipen", botuar sot nee gazeteen Panorama: po ja u deergoj bashkangjitur dhe mee poshtee (po ju deergoj, veteem bashkangjitur, edhe shkrimin e paree peer alfabetin, "Afabeti i shqipes dhe kompjuteri", tee botuar nee Panorama, mee 3.10.2004).
Ju falenderoj peer komentet qee mee keni deerguar, e kryesisht peer mendimet tuaja tee kundeerta me tee mijat, tee cilat shpresoj qee tee jenee pasqyruar, nee shumiceen e tyre, nee shkrim e soteem.
Me respekt
Bashkim Kopliku
E-mail:<bkopliku@epidnet.com>;
optional <bkopliku@infinito.it>
Phone: +355 52 23663
Mob.: +355 682200590
Moskokëçarje edhe për ... shqipen
[Botuar në Panorama, më 05.12.2004]
Ka disa muaj që u pat publikuar një propozim për të bërë të mundur shkrimin e përpiktë të shpipes edhe me mjetet elektronike bashkëkohore që nuk i kanë shkronjat /ë/ dhe /ç/; po në të njejtën periudhë u patën shpenzuar, në masmedia, me qindra orë-njerëz për cilësinë e Abetares në përdorim, nga ku u njoftuam se ajo paska rreth “200 gabime” drejtëshkrimore. Por me gjithatë nuk pati asnjë reagim nga autoritetet për zgjidhjen e këtyre problemeve; vazhdohet të shkruhet /e/ për /ë/ dhe /c/ për /ç/, dhe Abetarja vazhdon edhe këtë vit t’i ketë po ato gabime: sepse nuk veprohet nga kërkush, sepse ka një moskokëçarje tipike shqiptare për pronën e përbashkët, edhe në formën e saj të gjuhës sonë, pra jo vetëm në format që bien në sy më shumë siç janë rrugët, shkallat e pallateve, deti e plazhet etj., ku për këto të fundit dëgjohen justifikimet e “nevojave të investimeve” për të rregulluar gjendjen e tyre—për të ruajtur e përmirësuar gjuhën nuk mund të justifikohemi se duhen shpezime prej “miliarada dollarësh”!
Natyrisht, po të mos ishim moskokëçarës, do të dilte një autoritet shtetëror, p.sh. Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë në Akademinë e Shkencave, dhe do të thonte: “O shqiptarë, ndalohet të shkruani /c/ në vend të /ç/ dhe /e/ në vend të /ë/. Duhet të shkruani përkatësisht /ee/ dhe /cs/, në vend të /ë/ dhe /ç/ në rastet kur nuk i shkruani dot këto shkronja sepse mungojnë në komputerin tuaj, në celularin tuaj për shkrimin e mesazheve, apo në ditarin tuaj elektronik, apo në menutë e pajisjeve të ndryshme elektronike, apo në shumë e shumë mjete të tjera të shkrimit; e kjo deri sa të bëhet një kongres tjetër për gjuhën shqipe, e mbase të ndryshohet edhe alfabeti i shqipes.”
Po të mos ishim moskokëçarës, do të ishte hedhur me kohë në treg një “dy fletësh” me ndreqje gabimesh për Abetaren në përdorim, ndofta nga vetë Ministria e Arsimit. Në këtë mënyrë, mësueset në klasë (por edhe prindërit në shtëpia) do t’i kishin korrigjuar së paku gabimet drejtëshkrimore të Abetares në përdorim, në pritje të daljes në treg të një abetarje tjetër të përkryer.
Po le ta lemë Abetaren, e të ndalemi në disa çështje të debatuara për ndryshimin e propozuar të shkrimit të shqipes. Nga disa dashamirës të gjuhës shqipe, nga brenda e nga jashtë Shqipërisë, janë marrë edhe përgëzime, dhe edhe mendime alternative për propozimin e bërë për ndryshimin shkrimit të /ë/ dhe /ç/ (në shkrimin “Afabeti i shqipes dhe kompjuteri”, në “Panorama” të datës 03.10.2004).
Zëvendësimi i /ë/ me /ee/
Disa shprehin shqetësimin se përse /ë/ të shkruhet me /ee/, duke iu dukur pak si shumë e veçantë, e duke pasur frikë—me të drejtë në përgjithësi—nga qënia shumë origjinalë, që na sjell ndër mend shprehjen famëkeqe të komunizmit shqiptar: “të ecim në shtigje të pashkelura”. Në vijim do të vërtetohet, se zëvendësimi i /ë/ me /ee/ nuk është aq origjinal sa mund të duket.
Hollandezët dhe banorët e Afrikës së Jugut shkruajnë /ee/; ata kanë në drejtëshkrimin e tyre përfaqësimin e një diftongu shumë të përdorur, pikërisht me kombinimin /ee/. Shpresoj se ky fakt do t’i qetësojë ata që të çuditen nga origjinaliteti i shkrimit /ee/, duke pasur parasysh se hollandishten e shkruajnë jo pak njerëz: sot per sot vetëm në Evropë ka rreth 20 milionë vetë që kanë hollandishten gjuhë amtare, pa përmendur dhjetra miliona të tjerë nëpër botë, në Afrikë të Jugut, në Indonezi etj., që shkruajnë /ee/ në gjuhën e tyre të dytë.
Disa propozojnë të përdoret /w/ për të dhënë fonemën /ë/, gjë që edhe po përdoret gjërësisht në praktikën e të shkruarit: shkruhet /w/ dhe pastaj zevendësohet me /ë/ me komandën përkatëse të kompjuterit (kjo kur ka mundësi të bëhet sepse ka shumë pajisje që nuk e kanë mundësinë e zevendësimit). Varianti me /w/ për shkrimin e /ë/ ka të mirën se është më i shkrutër se shkrimi /ee/. Por përdorimi i shkronjës /w/ ka të keqen se nga njëra anë e largon shumë /ë/ nga /e/ (ndërkohë që shpesh është i diskutueshme të shkruhet /e/ apo /ë/), dhe nga ana tjetër, /w/ nuk është shkronjë e përdorur në alfabetet e shumë gjuhëve me bazë alfabetin latin; kështu nuk kanë /w/ alfabetet e spanjishtes, turqishtes, finlandishtes, letonishtes, rumanishtes, sllovenishtes, serbishtes etj. (e bile shkronja /w/ as që është fare në alfabetin latin).
Zëvendësimi i /ç/ me /cs/
Po përse në vend të /ç/ të shkruhet /cs/ dhe jo përshembull kombinimi i shumë njohur /ch/, thonë disa të tjerë. Edhe unë propozuesi, edhe tani prap, luhatem në mes /ch/ dhe /cs/. Në vijim po rreshtoj arsyet se përse propozimi nuk është bërë për /ch/, por është bërë për /cs/:
/cs/, të shqiptuara si shkronja të veçanta japin një tingull që është më afër fonemës /ç/ se sa kombinimi /ch/.
Shkronjat/c/ dhe /s/, janë në tastaturat standart, më afër njëratjetrës se sa shkronjat /c/ dhe /h/, dhe njëkohësisht mund të shtypen me po të njejtën dorë, të majtën, në shkrimin me dhjetë gishta.
Kombinimi /ch/ përfaqësonson në anglisht (edhe në spanjisht etj.) tingullin /ç/, por në disa gjuhë të tjera evropiane përfaqëson tinguj të tjerë; kështu /ch/ përfaqëson:
· një tingull të ngjashëm me /sh/ dhe /h/ (sipas rastit) në gjermanisht;
· tingullin /sh/ në frengjisht;
· tingullin /k/ në italisht;
· tingullin /h/ në hollandisht;
(Duke qënë se shumica e jonë, e ne shqiptarëve, u jemi mirënjohës dhe i mbajmë për shembull të mirë perëndimorët, edhe amerikanët, por edhe gjermanët e të tjerët, ndofta duhet të bëjmë diçka që, në njëfarë mënyre, do të na “afronte” me të gjithë, e jo më tepër me njerën palë se sa me tjetrën, prandaj do të ishte më e preferuar një zgjidhje që nuk le shteg të “akuzohemi” për “tifozë” të një pale të caktuar.)
Për ata që janë “kundër ecjes në stigje të pashkelura” theksojmë se kombinimi /cs/ nuk është se jemi ne të parët që do ta përdornim. Hungarezët japin fonemën /ç/ pikërisht me kombinimin /cs/. Në vijim po rreshtojmë disa mënyra, të përdorura në gjuhë të ndryshme, për të shkruar fonemën /ç/ me shkronja latine: /ch/, /cs/, /cz/, /tsch/, /ci/, /ce/. Nga këto në shqip mund të përdornim vetëm njërin nga kombinimet /cs/, /ch/ dhe /cz/, sepse nuk kemi fjalë shqip që t’i kenë njërapastjetrës dy shkronja përkatëse të tyre (/tsch/ përjashtohet sepse është e stërzgjatur). Pra, aprovimi i kombinimi /cs/ në shqip, nuk do të çudiste botën aspak, e nuk ka se përse të na çudisë edhe ne shqiptarët-ose së paku çudija nuk do të zgjasë shumë!.
Domosdoshmëria e shkruarjes së fonemave /ë/ dhe /ç/
Disave ju duket se shkruarja në vend të /ë/ dhe /ç/, e përkatësisht /e/ dhe /c/, nuk paraqet ndonjë problem të madh praktik, bile ka nga ata që janë “armiq” të këtyre shkronjave, dhe do të ishin dakord t’i zhduknin fare. Për të gjithë, me shaka dhe seriozisht, po japim disa shembuj praktikë që ilustrojnë se edhe “kriteri i marrjes me mend se për cilën shkronjë (apo fonemë) bëhet fjalë” nuk shërben për të justifikuar mos qënien i domosdoshëm të dallimit ortografik të /ë/ dhe /ç/, nga përkatësisht /e/ dhe /c/.
· Shkrimi “Cilet u pane tek cepi”, do të na fuste në mëdyshje në se duhet kuptuar si “Cilët u panë tek cepi”, apo “Çilet u panë tek çepi” (çilet=thinjat); e do të ishte fare e përcaktuar, pra pa mëdyshje, në se do të shkruhej, sipas propozimit: “Csilet u panee tek csepi.”
· “Demi ishte i madh”; është “Dëmi ishte i madh”, apo “Demi ishte i madh” (Dem=ka për ndërzim), gjë që do të zgjidhej thjeshtë me shkrimin “Deemi ishte i madh”.
· “Eshte e holle”, ku është fjala: “Është e hollë”, apo “Eshtë e hollë” (eshtë=penjëz në anatomi).
Dallimi i /c/ nga /ç/, dhe i /e/ nga /ë/, bëhet shumë më i domosdoshëm tek shkrimi i mbiemrave si Çëri, Ceri, Demi, Dëmi etj.
Duhet theksuar se nevojën e ruajtjes së fonemave të gjuhës edhe në kushtet e mungesës së shkronjave përkatëse e kanë parashikuar edhe vende e gjuhë shumë më të mëdha se shqipja jonë e dashur. Kështu p.sh., edhe gjermanët, kur ndodhen shpesh të detyruar të shkruajnë gjuhën e tyre pa të gjitha shkronjat e tyre, e kanë rregull të drejtëshkrimit që të përdorin alternativen që po e jap në vijim: “Shkronja e përdorur normalisht në gjermanisht /ä/, zevendësohet me shkrmin alternativ /ae/, e po kështu zevendësohen /ö/ me /oe/, /ü/ me /ue/ dhe /ß/ me /ss/”. Pra gjermanët në asnjë mënyrë nuk i bien shkurt “alashqiptarshe”, që në vend të /ä/ të shkruajnë /a/, në vend të /ö/ të shkruajnë /o/ e kështu me radhë—a mos jemi më të zotë ne shqiptarët! (Vëreni ngjashmërinë e propozimit të shkrimit të /ë/ me /ee/, me rregullin e drejtëshkrimit gjerman!)
Në se do të bëhen zëvendësimet konkrete të propozuara, apo zëvendësime të tjetra, nuk është kjo kryesorja; kryesorja është që.çdo zgidhje që të jepet, duhet të përmbushë kushtin bazë: shqipja të shkruhet me shkronja latine, pa shenja ortografike (shenja diakritike, etj.), pra me shkronja që janë të përbashkëta në të gjithë alfabetet latine të vendeve më të zhvilluara të botës, e aq më mirë në se përdoren shkronja që bëjnë pjesë njëkohësisht në sa më shumë alfabete (/cs/ dhe /ee/ shkruhen me alfabetin anglez, gjerman, italian, francez, spanjoll, portugez, hollandez, turk, hungarez, finlandez, polak, çek, rumun, slloven, kroat, serb, etj.)
Disa kanë filluar tashmë të përdorin /cs/ dhe /ee/, duke u mërzitur së prituri reagimin e autoriteteve të gjuhësisë që do të duhej të vendosnin zyrtarisht e përfundimisht. Besoj se lexuesit do të jenë në shumicë të njëmendje, se propozimet e mësipërme janë alternativa shumë më të mira se mënyra e shkrimit që përdoret deri tani, nga shumica e ne shqiptarëve, duke i rënë shkurt: /ë/ shkruhet /e/, dhe /ç/ shkruhet /c/.
Bashkim Kopliku
si mo te na heqin ç ku jemi ketu,po hajde pastaj te marrim shkronjat e gjuheve te tjera,edhe humbasim gjuhen shqipe .po te tera fjalet qe jane me ç,si do ti shkruajme ne 
.