Re: Kadareja fut hundët në politikë
Drita Çomo ishte 18 vjeç, kur e mësoi se nuk kishte shpëtim. Prej vitit 1976, ajo do të mbante një ditar, pjesa më e madhe e të cilit i përket vatje-ardhjeve në spitalin onkologjik të Tiranës, udhëtimeve e vetme nga spitali në Cërrik, vendin e internimit. Ky ditar i botuar 16 vjet pas vdekjes së saj, dhe i ribotuar në vitin 2001 nga “Onufri”, është në proces për një ribotim të tretë, ndërsa në Francë sapo është hedhur në qarkullim, i përkthyer nga Edmond Tupja. Dhe e kanë e quajtur “një Ana Frank shqiptare”.
Nëna, Liri Belishova, ish- anëtare e Byrosë Politike, e internuar për dyzet vjet, i shoqi po ashtu, tregon në këtë intervistë kalvarin e të bijës dhe përse ditari i Drita Çomos, një dorëshkrim me 600 faqe, botohet jo i plotë. Ashtu sikur dorëshkrime të tjera do t’i binin në dorë pas botimit të ditarit “Dritë që vjen nga humnera”, nga gruaja e një oficeri sigurimi, Belishova shpreson se diku ekzistojnë të tjera dorëshkrime të së bijës, për të cilat ajo ka dijeni.
Zonja Belishova, ju jeni e vetmja dëshmitare e ditarit të bijës suaj, të ndjerës Drita Çomo, shkruar në kushtet e kontrollit dhe përgjimit të rreptë në regjimin diktatorial. Pas dy botimeve në shqip, ditari i saj “Dritë që vjen nga humnera” është botuar në Francë. Si e pritët?
Po unë desha ta nis bisedën me ju së pari për tekstin shqip, nga i cili është bërë përkthimi në frëngjisht.
Drita filloi të mbajë ditar që nga fillimi i shkollës së mesme, në të shkruante dhe poezitë. Po fatkeqësisht fletoret e para i kanë humbur. Mendoj se i kanë marrë punonjësit e sigurimit. Pas botimit të librit, një bllok të Dritës na e ka dorëzuar e shoqja e një oficeri të sigurimit, kurse për të tjerat deri tani nuk di gjë. Ditari që është ruajtur fillon në qershor 1976 ku u shtrua në spitalin onkologjik dhe mbaron me shënimin e fundit që ka mundur të shkruajë më 9 shkurt 1981. Pas dhjetë ditësh, më 19 shkurt, ajo mbaroi. Pra përfshihen afër 5 vjet.
Janë disa fletore dhe blloqe. Në fletore shkruante kur ishte në shtëpi, kurse në blloqe kur ishte e shtruar në spital. Bllokun e vogël mund ta fuste në xhep kur largohej nga dhoma, për të evituar humbjen. Gjithsej, janë mbi 600 faqe ditari, disa poezi e shkrime me përmbajtje direkt kundër diktaturës i shkruante në fletë të veçanta dhe i mbante të përziera me shumë fletë të tjera, me shënime e detyra shkollore, me fletoret e librat e shkollës, që të mos binin në sy në rast kontrolli. Fatkeqësisht disa prej këtyre, si një variant i “Dashuri siberiane”, një poezi e gjatë mbi Nako Spirun, disa shënime mbi “Dimrin e vetmisë së madhe”, tre strofat e poezisë “Skifteri” (për diktatorin) etj., nuk i kam. Si duket i ka grisur në momente të acarimit të situatës.
Atëherë kur ju ranë në dorë dorëshkrimet?
Fletoret dhe blloqet ishin në shtëpi, por unë nuk i lexoja për të respektuar intimitetin e saj. Ajo vetë më ka lexuar poezitë ose ndonjë pjesë të ditarit. E kam lexuar ditarin pas vdekjes së saj. Atëherë as që mund të mendoja për botimin e tij.
<span style="font-weight: bold">Ditari u botua më në fund nga shtëpia botuese “Onufri” në 1997, në sajë të interesimit direkt të Ismail dhe Elena Kadaresë.</span> <span style="font-weight: bold">Pas përmbysjes së diktaturës, pasi ishim kthyer në Tiranë bashkë me tim shoq, Maqo Çomon, i bëmë një vizitë I.Kadaresë. Gati që në fillim të bisedës ai më tha se e dinte fatkeqësinë e madhe që na kishte ndodhur, sepse për time bijë, Dritën, i kishte folur aktorja Rajmonda Bulku (ishin shoqe të ngushta kur mësonin në gjimnazin e Cërrikut), se dinte që ajo shkruante poezi…</span> <span style="font-weight: bold">Kur i thashë se Drita kishte lënë një ditar, ku ka shkruar edhe poezitë, ai më kërkoi t’i lexonte. Ia çova pas 2-3 ditësh dhe të nesërmen më mori në telefon. E kishte lexuar, si i thonë me një frymë, ishte emocionuar dhe më tha se ai ditar duhej botuar patjetër. Ai u kujdes për gjithçka, për shtëpinë botuese, siguroi sponsorizimin, formuloi titullin kaq të goditur, sugjestionues dhe kryesorja shkroi parathënien që dini.</span> <span style="font-weight: bold">Kur e lexova parathënien për herë të parë, i thashë e mahnitur: “Si është e mundur që keni kapur kaq shpejt çështjet më të rëndësishme dhe i keni shprehur kaq bukur…! Unë s’do ta shkruaja dot kurrë një parathënie të tillë”. </span> <span style="font-weight: bold">E them me gjithë shpirt se I.Kadare e ka ngritur këtë vajzë si të gjallë në një piedestal të lartë, duke i dhënë mundësi të rrezatojë dritë. </span> Drita kish të drejtë kur shpesh më thoshte: Ismaili ka aftësinë ta kthejë në ar çdo gjë që trajton, si mbreti Mitridat i mitologjisë. Askush tjetër s’ka shkruar për Dritën si ai.
Veç kësaj ai ishte shkrimtari i preferuar i Dritës. E mahniste magjia e artit të tij, mendimi i thellë e filozofia, universaliteti, frymëmarrja ndryshe dhe e lirë, sfidimi i koracës të realizmit socialist e vetë diktaturës. Në atë jetën tonë të zymtë e të vështirë, leximi i veprave të tij ishte burim gëzimi, mbështetje morale, natyrisht edhe shtysë reflektimi.
Unë dhe gjithë të afërmit e Dritës i jemi thellësisht mirënjohës Kadaresë, për gjithçka ka bërë dhe po bën për Dritën. Eshtë mirënjohja e sinqertë e nënës që ka humbur vajzën, fatkeqësia më e padurueshme nga gjithë mizoritë që ka kjo botë.
