Joyce edhe ne shqip!
“Uliksi”, monumenti i shekullit të 20-të vjen në shqip i përkthyer nga Idlir Azizi. “I kam dhënë përkthimit atë gradë vështirësie që ka vepra, ndryshe mund ta divulgosh.” Pas këtij botimi Azizi sjell një seri esesh mbi “Uliksin” dhe një fjalor simbolik me fjalë të panjohura të shqipes, prej Buzukut e këndej, që dolën nga hiri i kësaj vepre
James Joyce edhe në shqip, asgjë e re nën këtë diell
Elsa Demo
“Do të farkëtoj në kudhrën time ndërgjegjen e pakrijuar të racës njerëzore.”
Kështu u sakrifikua Stiven Dedalus, alteregoja e James Joyce-it, në fundin e romanit “Portret i një artisti në rini” për t’u rikthyer në faqet e “Uliksit”, në vitet ’40, kohë kur u përfundua ky monument i letërsisë së shek.XX. Përkthyesi i tij në shqip, Idlir Azizi që e mbajti në duar për 6 vjet këtë krijesë, thotë që në krye se kjo vepër kërkon një lexues syhapët e kritik.
Me “Uliksin”, James Joyce mbajti premtimin që kishte bërë tek “Portreti”: ai nuk do të bëjë tjetër veçse do deheroizojë racën njerëzore. Tanimë nuk i intereson aq, ai Dedalusi “farkëtari” (në mitoligjinë greke Dedalus i jep të birit, Ikarit, një palë flatra dylli për të rendur dritës së diellit, aty ku krahët nuk kanë më kuptim), por e shqetëson më shumë Leopold Blumi, një hebre irlandez, një personazh në prag të impotencës dhe që ka për grua një kurorëshkelëse. “Uliksi” është historia e një dite në Dublin parë me sytë e katër njerëzve Bak Malligan, Leopold Blumit, Stiven Dedalusit dhe Moli Blum. Në thelb janë pikërisht burrat Blum dhe Dedalus jetët e të cilëve takohen ditën e 16 qershorit 1904. Kjo është dita e zotit Bloom, nga mëngjesi në të gdhirë në një vend me mjegull dhe nën presionin e patriotizmit, siç është Irlanda. Kjo datë e shënuar që është dita kur autori njohu Norën, gruan e jetës, përjetësohet në këtë vepër si këngë e trupit njerëzor.
Kjo histori është rrëfyer në përroin e ndërgjegjes së Blumit, duke i dhënë lexuesit biseda fragmentare, ndiesi fizike dhe kujtime. Poshtë gjithë kësaj është çështja mitike e hebreut në Dublin në kërkim të një biri që do t’i zëvendësojë djalin e vdekur.
Asgjë heroike nuk ndodh duke rrëfyer përditshmërinë dhe përpjekjen për të jetuar në një vend të përbashkët të botës në kohët moderne. Edhe pse vepra ecën paralel me epikën homerike të Odisesë, “Uliksi” i Joyce-it bën një qasje epike, ndërkohë që gjithçka funksionon si antiepike.
Atëherë ç’lidhje ka me Odisenë? Një nga biografët e Joyce-it, Richard Ellman, e argumenton këtë pyetje duke cituar Joyce-in në një bisedë me një nga miqtë e tij: “Uliksi (Odiseja) është bir i Laertit, por edhe babai i Telemakut, bashkëshorti i Penelopës, dashnor i Kalipsos…Atij iu desh të kalonte nëpër shumë gjykime, por me mençuri dhe kurajë ia doli të gjithave…Mandej historia e tij nuk përfundoi me mbarimin e luftës së Trojës. Ajo filloi pikërisht kur heronjtë e tjerë grekë ishin kthyer të jetonin në paqë…Ca më tepër Odiseja është fisniku i parë në Europë. Kur doli lakuriq para princeshës (Nausikës) së re, ai ia fshehu syve të saj vajzërorë pjesët e trupit të tij të rrahura nga shëllira…Ai ishte edhe shpikës. Tanku ishte krijimi i tij. Kalë druri apo kuti hekuri, ç’rëndësi ka…” Ç’i ndodhi Odiseut gjatë kthimit drejt Itakës? Asgjë dhe gjithçka. Ndërsa Beckett, një nga miqtë e tij të rrallë do saktësonte: “Joyce nuk tregon për diçka, ai ofron vetë diçkanë.”
Pengjet e Idlir Azizit
Ka lexues që për të hyrë në radhët e dendura të kësaj vepre kanë kaluar më parë nëpër rrathët e “Portretit të një artisti në rini” dhe “Dublinasit”. Nëse do ta shprehnim me fjalë të varfëra aty nis e ngjizet “Uliksi” i ardhshëm. Përkthyesi Idlir Azizi u përgatit tre vjet para se të merrte fjalë për fjalë e radhë më radhë veprën. I diplomuar për ekonomi, dhe pas lidhjeve të forta që krijon me letërsinë dhe përkthimin në Minesota, ai do të sjellë së pari nga Joyce-i në shqip “Dublinasit”. Tani që puna e tij më e madhe është në duart e një numri të kufizuar lexuesish, ka ndodhur të jetë paragjykuar qysh në fillim në qarqet letrare se kush e di ç’përkthim do të jetë. Për Azizin durimi që i ka kalitur “Uliksi”, një vepër që më shumë i ka dhënë dhe e ka mbushur, se i ka marrë, është një punë e mbaruar. “E kam dhënë përkthimin në atë gradë vështirësie që ka vepra, ndryshe nuk mund ta divulgosh”, thotë përkthyesi. “Shpesh pretendohet se 60% e një vepre i takon përkthyesit. Nuk jam dakord. Përkthyesi nuk mund të marrë më shumë se ç’i takon”.
Me mirëseardhjen në shqip të “Uliksit” Azizi rrëfen një “sekret” të vogël, në përleshjen me magjistarin dhe shkatërruesin e letërsisë angleze, James Joyce. Përkthyesi ynë tregon se ka luftuar gjatë që këtë burrë të mos e ketë si “xhebrail”, si gjeneral mbi kokë, duke i dhënë fund kështu edhe rrëzimit të një idhulli. “Nuk jam xhojsian”, tregon Azizi, “do thoja se ka autorë që i vlerësoj më shumë se Joyce-i, për raportet e tyre me gjuhën”, duke shtuar se krijuesi i “Uliksit” nuk gjen asnjëherë rehat me gjuhën. Asnjëherë nuk i ka marrë fjalët ashtu sikundër janë, por duke qëndruar në kuptimet e tyre të treta e të katërta. “Eshtë njëlloj sikur të përkthesh poezi simboliste”.
Ndër 18 kapituj që ka struktura e “Uliksit” përkthyesi veçon ata më të vështirët. Janë tre të parët, sigurisht nisur me telemakiadën (sipas strukturës së Odisesë së Homerit “Telemaku”) për të adhur tek episodi 11 ose “Sirenat”. Lidhur me këtë episod Azizi tregon natën e tij të parë në Dublin, në vitin 2000. Ndodhet në hotel “Ormond”, pikërisht ku zhvillohen ngjarjet e kapitullit të 11-të. Dublini po njëlloj, si treçerek shekulli më parë. Pasi bën xhiron qark qytetit, kthehet në hotel rreth orës 4 në mëngjes, në pijetoren pranë hotelit, ndesh njerëz që pijnë, këndojnë dhe flasin për nacionalizmin. Ky kapitull i ngjan një partiture operete, me shumë aliteracione, përkëmbime, gjymtyrë të reja, neologjizma.
Për nga shkalla e vështirësisë së përkthimit një gradë më sipër është episodi “Lopët e diellit”. “Joyce ka parodizuar këtu gati 32 stile të ndryshme të prozës në gjuhën angleze, nga ai me elemente latine, nga versioni i Biblës së mbretit Xhejms, pastaj me radhë Dickens, Thackeray, De Quincy, Newman etj, dhe përfundon me një përzierje theksesh të ndryshme, anglishte me zhargon, anglishte amerikane e zezakësh e me radhë.” Dhe për t’ia dalë mbanë përkthyesi iu është rikthyer këtyre autorëve dhe veprave të tyre në shqip, për të gjetur fjalë të atyre epokave, duke e çuar në 30 numrin e titujve të lexuar paralelisht për hatër të “Uliskit”, përpos punës fizike me shfletim fjalorësh, variantet, italisht-frëngjisht të veprës, kontaktet me shtëpinë e përkthyesve në Irlandë, me Shoqatën e “Uliksit” në Dublin. Eshtë gati një enciklopedi me 42 mijë fjalë kjo vepër. Për të arritur deri këtu përkthyesit shqiptar i është dashur të kthehet te shqipja e Buzukut, nga e cila ka zbardhur plot 30 faqe, apo nga eposi i kreshnikëve. Kjo është një tjetër dhuratë bujare që falë përkthyesit Joyce po na gëzon. Janë fjalët e panjohura shqip, si përshembull berr-hark, apo provania-providenca “zbuluar” tek Mjeda, fjalë të ringjallura nga hiri i kohës të cilat Idliri mendon t’i bledhë në një fjalor. Ai mendon të bëjë edhe një listë me detaje të ushqimeve, robave të përdoruara që gjejmë me shumicë tek “Uliksi”. Korpusin e joyce-adës ai mendon ta plotësojë shumë shpejt me një seri esesh mbi “Uliksin” nga kritika botërore, e cila në këtë rast nuk merret me detaje linguistike por me fenomenin e krizës totale të krishtërimit, derdhur si zjarr hekuri mbi heroin mjeran Leopold Blum. Një baba që kërkon një bir, ashtu si një i krishterë beson në ardhjen e Mesias.
Ndërsa ai vetë, Idlir Azizi, do ketë rrëfejë në esenë e tij “Pengjet e Uliksit”.
Marre nga Shekulli.com.al
16/11/2003
“Uliksi”, monumenti i shekullit të 20-të vjen në shqip i përkthyer nga Idlir Azizi. “I kam dhënë përkthimit atë gradë vështirësie që ka vepra, ndryshe mund ta divulgosh.” Pas këtij botimi Azizi sjell një seri esesh mbi “Uliksin” dhe një fjalor simbolik me fjalë të panjohura të shqipes, prej Buzukut e këndej, që dolën nga hiri i kësaj vepre
James Joyce edhe në shqip, asgjë e re nën këtë diell
Elsa Demo
“Do të farkëtoj në kudhrën time ndërgjegjen e pakrijuar të racës njerëzore.”
Kështu u sakrifikua Stiven Dedalus, alteregoja e James Joyce-it, në fundin e romanit “Portret i një artisti në rini” për t’u rikthyer në faqet e “Uliksit”, në vitet ’40, kohë kur u përfundua ky monument i letërsisë së shek.XX. Përkthyesi i tij në shqip, Idlir Azizi që e mbajti në duar për 6 vjet këtë krijesë, thotë që në krye se kjo vepër kërkon një lexues syhapët e kritik.
Me “Uliksin”, James Joyce mbajti premtimin që kishte bërë tek “Portreti”: ai nuk do të bëjë tjetër veçse do deheroizojë racën njerëzore. Tanimë nuk i intereson aq, ai Dedalusi “farkëtari” (në mitoligjinë greke Dedalus i jep të birit, Ikarit, një palë flatra dylli për të rendur dritës së diellit, aty ku krahët nuk kanë më kuptim), por e shqetëson më shumë Leopold Blumi, një hebre irlandez, një personazh në prag të impotencës dhe që ka për grua një kurorëshkelëse. “Uliksi” është historia e një dite në Dublin parë me sytë e katër njerëzve Bak Malligan, Leopold Blumit, Stiven Dedalusit dhe Moli Blum. Në thelb janë pikërisht burrat Blum dhe Dedalus jetët e të cilëve takohen ditën e 16 qershorit 1904. Kjo është dita e zotit Bloom, nga mëngjesi në të gdhirë në një vend me mjegull dhe nën presionin e patriotizmit, siç është Irlanda. Kjo datë e shënuar që është dita kur autori njohu Norën, gruan e jetës, përjetësohet në këtë vepër si këngë e trupit njerëzor.
Kjo histori është rrëfyer në përroin e ndërgjegjes së Blumit, duke i dhënë lexuesit biseda fragmentare, ndiesi fizike dhe kujtime. Poshtë gjithë kësaj është çështja mitike e hebreut në Dublin në kërkim të një biri që do t’i zëvendësojë djalin e vdekur.
Asgjë heroike nuk ndodh duke rrëfyer përditshmërinë dhe përpjekjen për të jetuar në një vend të përbashkët të botës në kohët moderne. Edhe pse vepra ecën paralel me epikën homerike të Odisesë, “Uliksi” i Joyce-it bën një qasje epike, ndërkohë që gjithçka funksionon si antiepike.
Atëherë ç’lidhje ka me Odisenë? Një nga biografët e Joyce-it, Richard Ellman, e argumenton këtë pyetje duke cituar Joyce-in në një bisedë me një nga miqtë e tij: “Uliksi (Odiseja) është bir i Laertit, por edhe babai i Telemakut, bashkëshorti i Penelopës, dashnor i Kalipsos…Atij iu desh të kalonte nëpër shumë gjykime, por me mençuri dhe kurajë ia doli të gjithave…Mandej historia e tij nuk përfundoi me mbarimin e luftës së Trojës. Ajo filloi pikërisht kur heronjtë e tjerë grekë ishin kthyer të jetonin në paqë…Ca më tepër Odiseja është fisniku i parë në Europë. Kur doli lakuriq para princeshës (Nausikës) së re, ai ia fshehu syve të saj vajzërorë pjesët e trupit të tij të rrahura nga shëllira…Ai ishte edhe shpikës. Tanku ishte krijimi i tij. Kalë druri apo kuti hekuri, ç’rëndësi ka…” Ç’i ndodhi Odiseut gjatë kthimit drejt Itakës? Asgjë dhe gjithçka. Ndërsa Beckett, një nga miqtë e tij të rrallë do saktësonte: “Joyce nuk tregon për diçka, ai ofron vetë diçkanë.”
Pengjet e Idlir Azizit
Ka lexues që për të hyrë në radhët e dendura të kësaj vepre kanë kaluar më parë nëpër rrathët e “Portretit të një artisti në rini” dhe “Dublinasit”. Nëse do ta shprehnim me fjalë të varfëra aty nis e ngjizet “Uliksi” i ardhshëm. Përkthyesi Idlir Azizi u përgatit tre vjet para se të merrte fjalë për fjalë e radhë më radhë veprën. I diplomuar për ekonomi, dhe pas lidhjeve të forta që krijon me letërsinë dhe përkthimin në Minesota, ai do të sjellë së pari nga Joyce-i në shqip “Dublinasit”. Tani që puna e tij më e madhe është në duart e një numri të kufizuar lexuesish, ka ndodhur të jetë paragjykuar qysh në fillim në qarqet letrare se kush e di ç’përkthim do të jetë. Për Azizin durimi që i ka kalitur “Uliksi”, një vepër që më shumë i ka dhënë dhe e ka mbushur, se i ka marrë, është një punë e mbaruar. “E kam dhënë përkthimin në atë gradë vështirësie që ka vepra, ndryshe nuk mund ta divulgosh”, thotë përkthyesi. “Shpesh pretendohet se 60% e një vepre i takon përkthyesit. Nuk jam dakord. Përkthyesi nuk mund të marrë më shumë se ç’i takon”.
Me mirëseardhjen në shqip të “Uliksit” Azizi rrëfen një “sekret” të vogël, në përleshjen me magjistarin dhe shkatërruesin e letërsisë angleze, James Joyce. Përkthyesi ynë tregon se ka luftuar gjatë që këtë burrë të mos e ketë si “xhebrail”, si gjeneral mbi kokë, duke i dhënë fund kështu edhe rrëzimit të një idhulli. “Nuk jam xhojsian”, tregon Azizi, “do thoja se ka autorë që i vlerësoj më shumë se Joyce-i, për raportet e tyre me gjuhën”, duke shtuar se krijuesi i “Uliksit” nuk gjen asnjëherë rehat me gjuhën. Asnjëherë nuk i ka marrë fjalët ashtu sikundër janë, por duke qëndruar në kuptimet e tyre të treta e të katërta. “Eshtë njëlloj sikur të përkthesh poezi simboliste”.
Ndër 18 kapituj që ka struktura e “Uliksit” përkthyesi veçon ata më të vështirët. Janë tre të parët, sigurisht nisur me telemakiadën (sipas strukturës së Odisesë së Homerit “Telemaku”) për të adhur tek episodi 11 ose “Sirenat”. Lidhur me këtë episod Azizi tregon natën e tij të parë në Dublin, në vitin 2000. Ndodhet në hotel “Ormond”, pikërisht ku zhvillohen ngjarjet e kapitullit të 11-të. Dublini po njëlloj, si treçerek shekulli më parë. Pasi bën xhiron qark qytetit, kthehet në hotel rreth orës 4 në mëngjes, në pijetoren pranë hotelit, ndesh njerëz që pijnë, këndojnë dhe flasin për nacionalizmin. Ky kapitull i ngjan një partiture operete, me shumë aliteracione, përkëmbime, gjymtyrë të reja, neologjizma.
Për nga shkalla e vështirësisë së përkthimit një gradë më sipër është episodi “Lopët e diellit”. “Joyce ka parodizuar këtu gati 32 stile të ndryshme të prozës në gjuhën angleze, nga ai me elemente latine, nga versioni i Biblës së mbretit Xhejms, pastaj me radhë Dickens, Thackeray, De Quincy, Newman etj, dhe përfundon me një përzierje theksesh të ndryshme, anglishte me zhargon, anglishte amerikane e zezakësh e me radhë.” Dhe për t’ia dalë mbanë përkthyesi iu është rikthyer këtyre autorëve dhe veprave të tyre në shqip, për të gjetur fjalë të atyre epokave, duke e çuar në 30 numrin e titujve të lexuar paralelisht për hatër të “Uliskit”, përpos punës fizike me shfletim fjalorësh, variantet, italisht-frëngjisht të veprës, kontaktet me shtëpinë e përkthyesve në Irlandë, me Shoqatën e “Uliksit” në Dublin. Eshtë gati një enciklopedi me 42 mijë fjalë kjo vepër. Për të arritur deri këtu përkthyesit shqiptar i është dashur të kthehet te shqipja e Buzukut, nga e cila ka zbardhur plot 30 faqe, apo nga eposi i kreshnikëve. Kjo është një tjetër dhuratë bujare që falë përkthyesit Joyce po na gëzon. Janë fjalët e panjohura shqip, si përshembull berr-hark, apo provania-providenca “zbuluar” tek Mjeda, fjalë të ringjallura nga hiri i kohës të cilat Idliri mendon t’i bledhë në një fjalor. Ai mendon të bëjë edhe një listë me detaje të ushqimeve, robave të përdoruara që gjejmë me shumicë tek “Uliksi”. Korpusin e joyce-adës ai mendon ta plotësojë shumë shpejt me një seri esesh mbi “Uliksin” nga kritika botërore, e cila në këtë rast nuk merret me detaje linguistike por me fenomenin e krizës totale të krishtërimit, derdhur si zjarr hekuri mbi heroin mjeran Leopold Blum. Një baba që kërkon një bir, ashtu si një i krishterë beson në ardhjen e Mesias.
Ndërsa ai vetë, Idlir Azizi, do ketë rrëfejë në esenë e tij “Pengjet e Uliksit”.
Marre nga Shekulli.com.al
16/11/2003
