Shkrimtari
Saramago: “Kurr nuk e besova se do bhem dikushi n jet. S’kam qn aspak largpams.”
</p>
Nj udhtim i mrekullueshm n Ishujt Kanarius. Mbrritem aty nga darka. Lagshtir dhe vap, turist amerikan e anglez, me pije ndr duar q ua dehte shpirtin, t gatshm t kalojn çdo kufi mirsjelljeje. Dhe un mes tyre duke pritur t kaloj nata, q t nesrmen t nisja udhtimin pr n ishullin Lansarote, n fshatin Tias pr tu takuar me shkrimtarin, vepra e t cilit m kish mahnitur duke e lexuar.
Nj shkrimtar i madh, nj shtpi e mrekullueshme, nj bashkshorte e çuditshme, 2 qen q na ngatrroheshin npr kmb, fotografi dhe piktura rreth nesh. Prtej dritares – kopshti me lule. M tutje oqeani – nj kaltrsi pafund.
Shkrimtari vet – ashtu si e kisha par n t gjitha fotografit deri at çast, nje komunist q kurr nuk tha “shpresa mori fund”. Kurr nuk u trishtua pr vitet e humbura t besimit n nj mur q u shemb prpara syve t tij si nj ndrtes prej letre. Nj shpirt revolucionar, q e jetoi revolucionin dhe tani sht i dnuar t shoh popullin e tij t notoj n nj det boshsie, mireqenieje dhe shprdorimi t kot. Nj njeri q nuk hezitoi t ngrej grushtin kundrejt qllimit absurd t Europs s Bashkuar, tiu kundervihet t ashtuquajturve “europian t kulturuar”, t cilt mbyllin syt prball shum problemeve politike si n ish-Jugosllavi e n shtetet prreth. Ky zotri i letrsis bashkkohore, pr mendimin tim nj ndr shkrimtart m t mdhenj t t gjitha kohrave, pranoi t na priste pr 30 minuta, por na duroi pr 2 or. Ishte i mrekullueshm ju them. e nse nuk m besoni lexoni faqet ne vijim.</p>
Bukur ktu. Kshtu sht gjithmon, diell dhe ngroht?
Edhe fryn. Mua m plqen kur fryn, m plqen sidomos flladi q vjen nga oqeani. Shpeshher, kur ulem t pushoj n kopsht dhe vshtroj tutje m duket sikur udhtoj; sikur kopshti sht nj anije q lundron n mes t oqeanit.</p>
Ju plqejn udhtimet pa adres?
Drejtimin e gjejm duke udhtuar, asnjher pa u nisur pr udh. Fundja, udhtimi sht nj krkim i pafund, i cili ndryshon n varsi t gjendjeve tona, ns do ti bjm ball ers apo do ta ndjekim, nse i kundrvihemi natyrs apo bhemi nj me t.</p>
Prse vendost t vinit e t jetonit ktu?
sht histori e vjetr, e cila e ka fillesn n vitin 1991. At vit doli nga shtypi romani im “Ungjilli sipas Jezu Krishtit” . N prill t vitit 1992 ky roman u przgjodh nga nj komision (shumica e t cilv ishin portugez) pr t prfaqsuar Portugalin n “Çmimin e Madh Europian t Letrsis”. Qeveria e kohs e interpretoi librin si nj sulm kundr kishs dhe fes katolike, ndaj vendosi q ai nuk ishte i denj t prfaqsonte vendin. Edhe pse pushteti n vendin tim ishte tashm demokratik, ende kishte censur. E gjith kjo situat m lodhi. Motra e gruas time, Pilarit, hodhi iden pr t ndrtuar nj shtpi ktu – dhe ja ku jemi.</p>
Besoni se nj nga rolet e shkrimtarit sht t prballet gjithmon me pushtetin?
Jo. Madje nuk mendoj aspak se ky sht nj nga rolet e tij. N prgjithsi njerzit e teprojn kur diskutojn mbi rolin e nj shkrimtari. Personalisht mendoj se roli n fjal, edhe sikur t ekzistonte, nuk i prshtatet shkrimtarit por njeriut t thjesht.
Edhe ather kur nuk kisha nisur t shkruaja mendoja dhe reagoja n kundrshtim me pushtetin -gj q vazhdoj ta bj edhe sot, n t njjtn mnyr. Por gjrat nuk jan kshtu. E vrteton vet letrsia. Ka shkrimtar mjaft t dgjuar t cilt nuk e vrasin mendjen pr pushtetin, pr t mos thn se jetojn n harmoni t plot me t.</p>
Shkrimtari i cili sht n prplasje t prhershme me pushtetin, a nuk gjendet m pran lexuesit t tij?
Ma merr mendja se t gjith prballemi me situatat nisur nga karakteri yn. Secili prej nesh ka mnyrn personale me t ciln prkufizon hapsirn ku jeton, n prputhje me mentalitetin e tij. Po jua prsris, diçka e till nuk ka t bj aspak me mnyrn e t shkruarit.</p>
Ekziston diçka q ju shqetson tek pushteti? Çfar mund tju çonte n prplasje me t?
Vini re, n Portugali jetuam 50 vite diktatur. Nj diktatur legjitimon ushtrimin e censurs n krijimet artistiko-shpirtrore; kjo ekziston n botkuptimin e nj pushteti t till. Por nga çasti kur n prill 1974 diktatura ra dhe u vendos demokracia, nuk ka kuptim t ndalohet botimi i cilitdo libr. M par -n kohn e fashizmit- censura isht gjja m e natyrshm n bot. Ndrsa tani sht e papranueshme. Me fjal t tjera, ka gjra q m shqetsojn n pgjithsi, por ka gjra q m trbojn kur ndodhin n emr t demokracis.</p>
Ekziston pushtet q nuk ka nj doz t tepruar vetqeverisjeje?
Kuptoj ku do t dalsh (buzqesh). Ekzistojn vrtet mjaft intelektual q mbshtsin iden se çdo lloj pushteti sht fashizm.</p>
Madje disa mbshtsin iden se Demokracia sht nj lloj diktature e tjetrsuar…
Nuk do ta prkufizoja kshtu, n asnj mnyr nuk do t arrija deri aty. N rastin tim, nse ministri prkats nuk do t isht katolik, prkrahs i monarkis dhe nse nuk do t reagonte krejt spontanisht, nuk do m kishin censuruar. Besoj se n rastin konkret t censurs rol kryesor luajti faktori subjektiv . E keqja sht se, ndrsa qeveria duhet ta kishte larguar pas reagimeve t tij, nuk e bri. Ky ishte nj gabim shum i madh pr nj qeveri demokratike. Jam shum i bindur se, nse n vend t atij ministri t ishte dikush tjetr me kndvshtrim m t hapur, nuk do kishin ndodhur t gjitha kto. Por n kt rast qeveria e mbshteti, mbshteti diçka kaq kontradiktore sa censura.</p>
Prs diktatort nuk i durojn mendjet e ndritura?
Shum e thjesht: pikrisht sepse jan diktator. Diktatura sht nj pushtet q krkon t imponoj at q ajo vet beson. Pr mua, diktator sht edhe ai q krkon ti imponoj popullit t mirn e popullit , ndrkoh q populli nuk e mirkupton at t mir; dhe tjetri i bn keq pa ia marr parasysh reagimet. N demokraci udhheqsit duhet t jen krah pr krah me qytetart. Nj popull ka t drejt t vendos pr fatin e tij, ashtu siç ka t drejt t zgjedh edhe shptimtarin e vet.</p>
Si filluat t shkruanit? Mund t kisht ndodhur diçka ndryshe dhe t kishit zgjedhur tjetr drejtim n jetn tuaj?
Gjithmon mund t ket patur edhe zgjedhje te tjera n jetn ton. Shanse t tilla jan balsam pr njerz q gabojn n zgjedhjet e tyre; raste q nuk u duhet harruar rndsia. Un (edhe pse n 1947 s’isha veçse 24 vjeç kur botova romanin tim t par) e kisha t qart n mendje se do t bhesha shkrimtar. U deshn edhe 20 vite t tjer q t shkruaja prsri, dhe kjo ndodhi n 1966.</p>
Prse pritt kaq shum pr t shkruar prsri?
Sepse e ndjeva q nuk kisha asgj q ia vlente t thuhej. sht shum e rndsishme pr dik t hesht kur nuk ka diçka pr t thn.</p>
Domethn shkruanit dhe grisnit at q shkruanit?
Jo, pr 20 vite radhazi nuk shkruajta aspak, sikur t mos kisha menduar kurr t bhesha shkrimtar.</p>
Dhe si ndodhi q iu rikthyet t shkruarit?
N 1966 botova nj libr me poezi, athr isha 44 vjeç. N at mosh sht e arsyeshme q nj shkrimtar t ofroj nj vepr t prfunduar, e un nuk kisha asg
Per me shume artikuj te ngjashem vizitoni: http://tiranacalling.wordpress.com/?p=3925
Saramago: “Kurr nuk e besova se do bhem dikushi n jet. S’kam qn aspak largpams.”
</p>
Nj udhtim i mrekullueshm n Ishujt Kanarius. Mbrritem aty nga darka. Lagshtir dhe vap, turist amerikan e anglez, me pije ndr duar q ua dehte shpirtin, t gatshm t kalojn çdo kufi mirsjelljeje. Dhe un mes tyre duke pritur t kaloj nata, q t nesrmen t nisja udhtimin pr n ishullin Lansarote, n fshatin Tias pr tu takuar me shkrimtarin, vepra e t cilit m kish mahnitur duke e lexuar.
Nj shkrimtar i madh, nj shtpi e mrekullueshme, nj bashkshorte e çuditshme, 2 qen q na ngatrroheshin npr kmb, fotografi dhe piktura rreth nesh. Prtej dritares – kopshti me lule. M tutje oqeani – nj kaltrsi pafund.
Shkrimtari vet – ashtu si e kisha par n t gjitha fotografit deri at çast, nje komunist q kurr nuk tha “shpresa mori fund”. Kurr nuk u trishtua pr vitet e humbura t besimit n nj mur q u shemb prpara syve t tij si nj ndrtes prej letre. Nj shpirt revolucionar, q e jetoi revolucionin dhe tani sht i dnuar t shoh popullin e tij t notoj n nj det boshsie, mireqenieje dhe shprdorimi t kot. Nj njeri q nuk hezitoi t ngrej grushtin kundrejt qllimit absurd t Europs s Bashkuar, tiu kundervihet t ashtuquajturve “europian t kulturuar”, t cilt mbyllin syt prball shum problemeve politike si n ish-Jugosllavi e n shtetet prreth. Ky zotri i letrsis bashkkohore, pr mendimin tim nj ndr shkrimtart m t mdhenj t t gjitha kohrave, pranoi t na priste pr 30 minuta, por na duroi pr 2 or. Ishte i mrekullueshm ju them. e nse nuk m besoni lexoni faqet ne vijim.</p>
Bukur ktu. Kshtu sht gjithmon, diell dhe ngroht?
Edhe fryn. Mua m plqen kur fryn, m plqen sidomos flladi q vjen nga oqeani. Shpeshher, kur ulem t pushoj n kopsht dhe vshtroj tutje m duket sikur udhtoj; sikur kopshti sht nj anije q lundron n mes t oqeanit.</p>
Ju plqejn udhtimet pa adres?
Drejtimin e gjejm duke udhtuar, asnjher pa u nisur pr udh. Fundja, udhtimi sht nj krkim i pafund, i cili ndryshon n varsi t gjendjeve tona, ns do ti bjm ball ers apo do ta ndjekim, nse i kundrvihemi natyrs apo bhemi nj me t.</p>
Prse vendost t vinit e t jetonit ktu?
sht histori e vjetr, e cila e ka fillesn n vitin 1991. At vit doli nga shtypi romani im “Ungjilli sipas Jezu Krishtit” . N prill t vitit 1992 ky roman u przgjodh nga nj komision (shumica e t cilv ishin portugez) pr t prfaqsuar Portugalin n “Çmimin e Madh Europian t Letrsis”. Qeveria e kohs e interpretoi librin si nj sulm kundr kishs dhe fes katolike, ndaj vendosi q ai nuk ishte i denj t prfaqsonte vendin. Edhe pse pushteti n vendin tim ishte tashm demokratik, ende kishte censur. E gjith kjo situat m lodhi. Motra e gruas time, Pilarit, hodhi iden pr t ndrtuar nj shtpi ktu – dhe ja ku jemi.</p>
Besoni se nj nga rolet e shkrimtarit sht t prballet gjithmon me pushtetin?
Jo. Madje nuk mendoj aspak se ky sht nj nga rolet e tij. N prgjithsi njerzit e teprojn kur diskutojn mbi rolin e nj shkrimtari. Personalisht mendoj se roli n fjal, edhe sikur t ekzistonte, nuk i prshtatet shkrimtarit por njeriut t thjesht.
Edhe ather kur nuk kisha nisur t shkruaja mendoja dhe reagoja n kundrshtim me pushtetin -gj q vazhdoj ta bj edhe sot, n t njjtn mnyr. Por gjrat nuk jan kshtu. E vrteton vet letrsia. Ka shkrimtar mjaft t dgjuar t cilt nuk e vrasin mendjen pr pushtetin, pr t mos thn se jetojn n harmoni t plot me t.</p>
Shkrimtari i cili sht n prplasje t prhershme me pushtetin, a nuk gjendet m pran lexuesit t tij?
Ma merr mendja se t gjith prballemi me situatat nisur nga karakteri yn. Secili prej nesh ka mnyrn personale me t ciln prkufizon hapsirn ku jeton, n prputhje me mentalitetin e tij. Po jua prsris, diçka e till nuk ka t bj aspak me mnyrn e t shkruarit.</p>
Ekziston diçka q ju shqetson tek pushteti? Çfar mund tju çonte n prplasje me t?
Vini re, n Portugali jetuam 50 vite diktatur. Nj diktatur legjitimon ushtrimin e censurs n krijimet artistiko-shpirtrore; kjo ekziston n botkuptimin e nj pushteti t till. Por nga çasti kur n prill 1974 diktatura ra dhe u vendos demokracia, nuk ka kuptim t ndalohet botimi i cilitdo libr. M par -n kohn e fashizmit- censura isht gjja m e natyrshm n bot. Ndrsa tani sht e papranueshme. Me fjal t tjera, ka gjra q m shqetsojn n pgjithsi, por ka gjra q m trbojn kur ndodhin n emr t demokracis.</p>
Ekziston pushtet q nuk ka nj doz t tepruar vetqeverisjeje?
Kuptoj ku do t dalsh (buzqesh). Ekzistojn vrtet mjaft intelektual q mbshtsin iden se çdo lloj pushteti sht fashizm.</p>
Madje disa mbshtsin iden se Demokracia sht nj lloj diktature e tjetrsuar…
Nuk do ta prkufizoja kshtu, n asnj mnyr nuk do t arrija deri aty. N rastin tim, nse ministri prkats nuk do t isht katolik, prkrahs i monarkis dhe nse nuk do t reagonte krejt spontanisht, nuk do m kishin censuruar. Besoj se n rastin konkret t censurs rol kryesor luajti faktori subjektiv . E keqja sht se, ndrsa qeveria duhet ta kishte larguar pas reagimeve t tij, nuk e bri. Ky ishte nj gabim shum i madh pr nj qeveri demokratike. Jam shum i bindur se, nse n vend t atij ministri t ishte dikush tjetr me kndvshtrim m t hapur, nuk do kishin ndodhur t gjitha kto. Por n kt rast qeveria e mbshteti, mbshteti diçka kaq kontradiktore sa censura.</p>
Prs diktatort nuk i durojn mendjet e ndritura?
Shum e thjesht: pikrisht sepse jan diktator. Diktatura sht nj pushtet q krkon t imponoj at q ajo vet beson. Pr mua, diktator sht edhe ai q krkon ti imponoj popullit t mirn e popullit , ndrkoh q populli nuk e mirkupton at t mir; dhe tjetri i bn keq pa ia marr parasysh reagimet. N demokraci udhheqsit duhet t jen krah pr krah me qytetart. Nj popull ka t drejt t vendos pr fatin e tij, ashtu siç ka t drejt t zgjedh edhe shptimtarin e vet.</p>
Si filluat t shkruanit? Mund t kisht ndodhur diçka ndryshe dhe t kishit zgjedhur tjetr drejtim n jetn tuaj?
Gjithmon mund t ket patur edhe zgjedhje te tjera n jetn ton. Shanse t tilla jan balsam pr njerz q gabojn n zgjedhjet e tyre; raste q nuk u duhet harruar rndsia. Un (edhe pse n 1947 s’isha veçse 24 vjeç kur botova romanin tim t par) e kisha t qart n mendje se do t bhesha shkrimtar. U deshn edhe 20 vite t tjer q t shkruaja prsri, dhe kjo ndodhi n 1966.</p>
Prse pritt kaq shum pr t shkruar prsri?
Sepse e ndjeva q nuk kisha asgj q ia vlente t thuhej. sht shum e rndsishme pr dik t hesht kur nuk ka diçka pr t thn.</p>
Domethn shkruanit dhe grisnit at q shkruanit?
Jo, pr 20 vite radhazi nuk shkruajta aspak, sikur t mos kisha menduar kurr t bhesha shkrimtar.</p>
Dhe si ndodhi q iu rikthyet t shkruarit?
N 1966 botova nj libr me poezi, athr isha 44 vjeç. N at mosh sht e arsyeshme q nj shkrimtar t ofroj nj vepr t prfunduar, e un nuk kisha asg
Per me shume artikuj te ngjashem vizitoni: http://tiranacalling.wordpress.com/?p=3925