RADIKALIZMI I KISHES ORTODOKSE
RADIKALIZMI I KISHËS ORTODOKSE
( Shënim i redaksisë së Tiranës. Ky tekst është shkëputur nga libri i gazetarit grek Takis Mikas me titullin “Aleanca e mallkuar. Greqia dhe Serbia e Milosheviçit”, botuar në anglisht në SHBA në vitin 2002. Për këtë libër në shtypin shqiptar është botuar vetëm një koment i bërë nga një drejtues i një organizmi për të drejtat e njeriut në Greqi. Libri i Takis Mikas është një vepër që çdo shqiptar duhet ta lexojë e studiojë “me laps në dorë” ( sikurse thuhej në kohën e indoktrinimit komunist). Libri i Takis Mikas i hedh poshtë me argumenta e anlizë shumë të spikatur edhe orvatjet e një numri politikanësh e propagandistësh në Shqipëri për të mashtruar opinionin publik shqiptar për natyrën e Kishës Ortodokse Greke, të politikës greke, për mentalitetin grek, për armiqësinë që ushqejnë grekët për shqiptyarët në përgjithësi e për myslimanët. Libri i Takis Mikas i zbërthen dhe dhe i shkatërron tezat e teoritë që përrallsin sorosianët shqiptarë. Prandaj mendojmë se pjesa që po botojmë do t’i vlejë lexuesit për të kuptuar më mirë edhe atë fushatë piromishiane-sorosiane aë po bëhet kundër Islamit në Shqipëri)
Qëndrimet që i dhanë formë reagimit të shoqërisë greke ndaj ngjarjeve në Kosovë dhe në Bosnjë nuk mund të kuptohen në se nuk mbajmë parasysh zhvillimet në njërën nga kështjellat më të mëdha të idelogjisë anti-perëndimore, konkretisht Kishën Ortodokse të Greqisë. Në një kohë që politizimi i fesë në Turqi ka tërhequr shumë vëmendjen në botë, pak vëmendje u është kushtuar zhvillimeve të tilla të njëkohëshme në Kishën Ortodokse. Por politizimi i Kishës Ortodokse të Greqisë mund të quhet si njëri nga zhvillimet më të rëndësishme të kohëve të fundit në vend.
Ka, sigurisht, larmi të madhe të mënyrave me të cilat po bëhet ky proçes në vende të ndryshme. Njeri nga ndryshimet kryesore ka të bëjë me qëllimet e lëvizjeve fetare përkatëse. Ndërsa në Turqi myslimanët kryesisht përpiqen të reformojnë trajtimin e çështjeve të brendëshme, në Greqi kisha gjithnjë e më shumë është përqëndruar në çështje që kanë të bëjnë me politikën e jashtme të vendit. Për më tepër deklaratat e saj zakonisht paraqesin pikëpamje të forta nacionaliste.
Në vitin 1992 Kisha Greke ishte në pararojë të kundërshtimit të planit të një shteti fqinj për ta quajtur veten Maqedoni. Ajo luajti një rol vendimtar në fermentimin e ndjenjave nacionaliste duke organizuar dhe duke marrë pjesë në tubimet masive të protestës kundër “uzurpimit” të emrit të Maqedonisë, të cilat u mbajtën në tërë Greqinë gjatë viteve 1990.
Demonstratat masive në Selanik dhe në Athinë në të cilat kisha luajti rol vendimtar treguan se ajo ishte në gjendje të shkaktonte ngjarje politike që do të kishin ndikim vendimtar në formimin e politikës së jashtme të Greqisë. Synimi i demonstratave ishte të ushtrohej trysni mbi qeverinë greke që të tregonte këmbëngulje dhe të pranonte çdo kompromis për çështjen e Maqedonisë.
Kjo u pohua nga Peshkopi Pantelejmon i Selanikut gjatë një meshe ku ishte i pranishëm Presidenti i Greqisë dhe personalitete të tjera shtetërore: “Kombi do t’ju quaj ju përgjegjës për emrin Maqedoni, që për ne nuk është çështje për të bërë pazarllëk”. Kisha Ortodokse Greke u kap pas këtij qëndrimi gjatë gjithë viteve 1990. Tani vonë, në mars të vitit 2001, Kryepeshkopi Kristodulos përsëriti kundërshtimin e kishës për emrin Maqedoni duke cituar ata që trëmbeshin se kjo mund të legjitimonte pretendimet e shtetit të ri ndaj Greqisë.
Për më tepër personalitete fetare të rangjeve të larta ishin haptazi të përfshirë në veprime që mund të kenë çuar në destabilizimin e shtetit shqiptar duke u dhënë të paktën mbështetje shpirtërore lëvizjeve që kërkonin bashkimin me Greqinë të Vorio Epirit (Shqipërisë Jugore) ku jeton një pakicë greke.
Në maj të vitit 1994, Peshkopi Sebastianos i Konicës në Greqinë Veriore kërkoi që tanket greke të dërgoheshin në Epirin e Veriut. Pas disa javësh, në një fjalim të mbajtur më 2 qershor para ministrit të jashtëm grek Karolios Papulias, përfaqësuesve nga parti të tjera politike dhe mijëra mbështetësve të Peshkopit Pandelejmon që brohorisnin e valëvisnin flamuj, Sebastianos bëri thirrje që ky rajon t’i aneksohej Greqisë.
Një mbështetje e tillë me raste është shprehur në deklarata që sfidonin si ligjin e vendit dhe traktatet ndërkombëtare. Një rast i veçantë ishte sulmi mbi kazermat në Peshkëpi, brenda territorit shqiptar, nga një organizatë paraushtarakësh grekë MAVI, në tetor 1994 (është në prill të atij viti – shënim i përkëthyesit). Sulmi shkaktoi dy të vdekur midis rojeve shqiptare dhe dy të plagosur. Disa veprimtarë të MAVI-it u arrestuan më 19 mars të vitit 1995, u nxorrën në gjyq, dhe u lanë të lirë si duket për mungesë provash. Një kryeartikull në një gazetë që botohej një herë në dy muaj nga Dioqeza e Dimitrias e cilësoi veprimin e grupit paraushtarak grek si “atdhetar dhe heroik”.
Interesi kombëtar, argumentonte gazeta, duhet të marrë përparësi mbi kërkesat e drejtësisë. “Edhe nëse ata janë fajtorë, bëmat e tyre duhet të mbulohen. Kush do të guxojë një mision të tillë të rrezikshëm në t’ardhmen nëse qeveria nuk do ta ndihmojë për ta fshehur atë?”
Megjithëse Kisha Greke, luajti një rol aktiv në forcimin e ndjenjave proserbe dhe në të njëjtën kohë i hidhte benzinë të zjarrit të ndjenjave anti-perëndimore dhe antiamerikane, deklaratat e saj për çështje të politikës së jashtme nuk u kufizuan vetëm në ngjarjet që kishin të bënin me luftrat e fundit ballkanike.
Qysh nga koha e zgjedhjes së tij në zyrën më të lartë, në maj 1998 Kryepeshkopi Kristodulos i kushtoi shumë vëmendje politikës së jashtme dhe shprehimisht bënte thirrje për “çlirimin” e zonave “të pabashkuara” në ato vende ku ka minoritete greke.
Pikëpamjet e forta nacionaliste të Kryepeshkopit Kristodulos nuk u shfaqën papritmas me arritjen e tij në pozitën e udhëheqësit kishtar. Gjatë konfliktit për një ishull të vogël në detin Egje që i çoi Greqinë e Turqinë afër luftës në dimrin e vitit 1996 ai shkroi një artikull në “To Vima” ku denonconte përfundimin paqësor të krizës dhe mbronte një zgjidhje ushtarake të problemit: “Ne jemi vënë përballë zgjidhjes midis paqes ose lirisë, paqes ose turpërimit kombëtar. Dhe kur ballafaqohesh me një dilemë të tillë zgjedhja e drejtë historike nuk mund të jetë paqa”.
Kështu, qysh nga zgjedhja e tij, deklaratat anti-turke të Kryepeshkopit Kristodulos kanë marrë fuqi. Ai jo vetëm ka qënë i gatshëm të denoncojë “Lindjen barbare” (d.m.th Turqinë) sa herë i jepej rasti, por ai është përpjekur të ringjallë ëndrrat irredentiste greke me pallavrat për “rikthimin” në vatrat e pabashkuara’ (alitrotes patrides) të Turqisë veri-lindore që dikur kishin një popullsi të ndieshme greke.
Një tjetër deklaronte për politikën e jashtme që duhet mbajtur shënim është ajo e fundit të gushtit të vitit 1998 kur në prani të personaliteteve të tjera kishtare ai bëri thirrje për “ripushtimin” e Konstantinopojës dhe të Shën Sofisë në Turqi. Udhëheqësi i Kishës Greke ka shpallur qëndrime politike për problemin e Qipros. Qipro u nda në vitin 1974, pasi ushtria turke vërshoi në ishull në kundërpërgjigje të një grushti ushtarak të frymëzuar nga Greqia kundër Presidentit Makarios. Kryepeshkopi grek kishte hedhur poshtë një kornizë të përgatitur nga OKB për bisedime ndërkombëtare që përqëndrohej në idenë e një shteti federativ dyzonësh.
Pikëpamja dhe programi për politikën e jashtme i Kishës Ortodokse Greke janë me rëndësi të jashtëzakonshme nëse marrim parasysh natyrën e ndërthurur të marrëdhënieve shtet – kishë në Greqi. Kisha ka një pushtet institucional të konsiderueshëm, i cili pjesërisht buron nga kushtetuta e vendit që vendos se shteti dhe kisha në Greqi janë të pandarë dhe pjesërisht nga lidhja historike në kombin grek me mendimin se kisha e paska “shpëtuar” nga zhdukja gjatë sundimit otoman.
Kisha Ortodokse Greke gëzon gjithashtu privilegje të konsiderueshme në marrëdhëniet me kishat e fetë e tjera , një fakt që shihet nga shumë si një imponim i kufizimit të rreptë të parimeve të lirisë fetare dhe si diskriminim i pakicave të ndryshme fetare.
Mosndarja e Kishës nga shteti në Greqi, i jep kishës një pamje politike domethënëse duke siguruar në të njëjtën kohë pranimin e pikëpamjeve të saj nga një pjesë e madhe e publikut. Megjithatë qeveria e PASOK-ut e kryesuar nga Kostas Simitis, sikurse ato para saj, ka deklaruar se nuk ka ndërmend të shkelë parimin e mosndarjes. Në një deklaratë zyrtare të paradokohëshme, Jorgo Paskalidis ministër për Maqedoninë dhe Thrakën, ripohoi se qeveria greke e kundërshton ndarjen e Kishës nga shteti.
Edhe një paragon të tillë të mëhershëm të radikalizmit politik si i ndjeri Andreas Papandreu nuk linte rast pa shfaqur përkushtimin e tyre ndaj besimit ortodoks. Gjatë viteve 1990 Papandreu vizitoi manastiret e vendit, ndërsa gruaja e tij Dimitra Liani një ish-stjuardesë, do të deklaronte përkushtimin e palëkundur ndaj mësimevet ë kishës sa herë t’i jepej rasti asaj.
Kështu thuhet se Kisha Ortodokse Greke mbetet sipas fjalëve të Paskalis Ketromilides “krahu zyrtar i pushtetit civil” megjithë mosmarrëveshjet rastësore me qeverinë.
Pozita e kishës në lidhje me Maqedoninë dhe luftën në Jugosllavi ndonëse e shprehur me një gjuhë të paçliruar nga hipokrizia në thelb ka pasqyruar pikëpamjet që ka pasur në çdo kohë shumica dërrmuese e klasës politike greke. Mund të thuhet, pra, se funksioni i Kishës Ortodokse Greke në politikën e jashtme sot është të ndihmojë shtetin grek të çojë në maksimum ndikimin e tij në vendet fqinje, popujt e të cilëve kanë me të të njëjtën fe.
Rëndësinë politike të rigjetur të Kishës Ortodokse Greke në Ballkan pas shëmbjes së komunizmit e nuhati menjëherë kryeministri Papandreu, i cili i dha fesë një vend – kyç në përpunimin e politikës së jashtme. Në vitin 1994 ai deklaroi se “luftrat ballkanike nxorrën në sipërfaqje rezonancën e lidhjeve ortodokse” midis Athinës, Beogradit, Sofies dhe Moskës dhe ripohuan fijet ortodokse që bashkojnë popujt e disa vendeve të Ballkanit. Dy vite më parë në një fjalim para militantëve të Partisë Socialiste Papandreu kishte theksuar se lidhjet që bashkonin Greqinë e Serbinë ishin të themeluara në faktin se të dy kombet kishin luftuar bashkarisht në luftërat ballkanike, si dhe në faktin se ata kishin fe të përbashkët.
Ajo që e vlen të mbahet shënim nga këto deklarata nuk është aq shumë e reja e tyre se sa fakti se ato vinin nga një politikan i majtë. Përsa i përket të resë në pikëpamjet që lidhin politikën e jashtme me fenë Andreas Papandreu thjesht ecte në gjurmët e Antonis Samaras, që kur ishte ministër i jashtëm ishte i pari politikan i njohur që shpalli një vizion strategjik të interesave kombëtare greke që përfshinte krijimin e aleancave të bazuara në lidhje fetare (i famshmi hark ose bosht ortodoks).
Fakti që kisha kishte një rol institucional për të luajtur në shpalljen e politikës së jashtme të Greqisë u theksua edhe një herë në një takim në vitin 1998 midis ministrit të jashtëm Teodoros Pangallos dhe Kryepeshkopit Kristodulos. Synimi i takimit ishte të shqyrtoheshin rrugët që kisha greke të jepte ndihmesë në programimin e politikës së jashtme ballkanike të Greqisë. Sipas Kryepeshkopit “Ne shqyrtuam rrugët për të çuar përpara interesat e kombit tonë dhe për të përdorur mirë marrëdhëniet që ne kemi me kishat ballkanike në Veri që ndjekin të njëjtën fe si në”. Ai shprehu gjithashtu: “urimin për një bashkëpunim të ngushtë e të mirë midis Kishës dhe Ministrisë së Jashtme.” Në përgjigjen e tij Pangallos u tregua i etur të shprehte pëlqimin e vet për këtë rol “kombëtar” të Kishës: “Ministria e Punëve të Jashtme mendon se Kisha Greke ka një mision të madh për të luajtur në botën ortodokse si dhe më gjerë”.
Cili ishte ky mision? Nuk ishte gjë tjetër veçse krijimi i një aleance, një “harku” siç u quajt, të vendeve ortodokse në Ballkan. Ky vizion u nxorr në pah në një artikull që e shkroi Kristodulos në vitin 1993 kur ishte peshkop i dioqezës së Dimitrias. Në këtë artikull ai u bënte thirrje serbëve, rusëve, rumunëve, grekëve dhe bullgarëve të linin mënjanë ndryshimet meskine dhe të bashkoheshin për të formuar një aleancë që do të bëhej pararoja e luftës së Perëndimit të Krishterë kundër myslimanëve. Natyrisht ai mendonte se Kisha Ortodokse Greke do të luante rolin “vendimtar” në formimin e kësaj aleance.
Pozitat nacionaliste që i mbron Kisha Ortodokse Greke nuk pasqyrojnë aq shumë metafizikën e ortodoksisë se sa rolin kishtar si institucion në shtetin grek.
Nga dalja e tij në mbarim të shekullit XIX deri në ditët tona shteti grek e ka përdorur Kishën Ortodokse si njërin nga mjetet e tij kryesore për të arritur njëtrajtshmërinë etnike në tërritoret që ka kontrolluar, veçanërisht në Greqinë Veriore.
Në këtë kuptim funksioni i Kishës Greke ka qënë shumë i madh në atë që Sabrina Ramet e quan “Shpënie përpara të mitologjisë kombëtare dhe kolektive kombëtarizimin e Kishës (Autoqefale), sipas Kitromilides, provoi një “proçes të pakthyeshëm” që kulmoi me “kthimin e plotë të Kishës Greke në vlerat laike të nacionalizmit grek deri në atë shkallë sa Kisha Greke të ishte maja e ushtës së gjithë nismave në pjesën e fundit të shekullit XIX dhe gjatë gjithë shekullit të XX; nga shpallja e ideologjisë irredentiste të Megali Idea-s në fillim të shekullit XX deri në pjesëmarrjen e saj në tubime e demostrata kundër Republikës së Maqedonisë, kundër NATO-s dhe në përkrahje të serbëve.
Teologu rus Aleksandër Sheman përdor termin “nacionalizmi teologjik” për të përshkruar nacionalizmin që mbisundon Kishën Ortodokse Greke. Sipas Sheman orvajtja më e përgjithshme e grekëve për të përvetësuar tërë ortodoksinë në botëkuptimin fetar grek është edhe “anti-historik” edhe “a-historik”. Kjo tentativë arsyeton ai, përmban një mitologji të dyfishtë që është pjesërisht fetare, pjesërisht laike. Nga njëra anë grekët janë fetare, nga ana tjetër laikë. Nga njëra anë grekët janë përpjekur të nacionalizojnë traditat bizantine dhe ortodokse dhe nga ana tjetër të arrijnë laicizimin e fesë ortodokse jo vetëm duke e njësuar me shtetin grek por edhe me Greqinë e vjetër. Kjo e dyta që përfaqësonte “paganizmin” deri në fund ishte një armike e madhe e Bizantit teokratik dhe e Kishës Ortodokse.
Laicizmi i shoqërisë në Perëndim e ndryshoi rolin e kishave të krishtera. Kisha nuk do të shërbente më si një pikë kryesore referimi në shoqëri. Kjo u zëvendësua me nacionalizmin. Edhe në Greqi sikurse me kombe të tjera që dolën nga shpërbërja e Perandorisë Osmane, proçesi ndoqi një rrugë tjetër. Këtu Kisha Ortodokse ishte kthyer në një përbërës thelbësor të ideologjisë nacionaliste.
“Ndërtimi i identiteteve kombëtarë midis të krishterëve ortodoksë – arsyeton Adamanta Pollis – në mënyrë të njëtrajtëshme e ripërfshiu fenë si përbërës kyç të kombësisë së krijuar rishtas. Etnos (Kombi) dhe ortodoksia u shkrinë në një. Për të qënë grek është e domosdoshme të jesh grek ortodoks, sikurse për të qënë rus është e domosdoshme të jesh rus ortodoks. Është tregues i njësimit të plotë të Kishës Greke me kombin ajo që thekson Viktoria Klark se edhe të huajt e kthyer tek Kisha Greke duhet që në fund të pranojnë jo vetëm dogmat teologjike të besimit ortodoks, por edhe qëndrimet e qeverisë greke ne politikën e jashtme”.
Feja ortodokse sot përbën një nga faktorët shënjues semantikë vendimtare për identitetin etnik modern grek. Udhëheqësi i Kishës Greke vazhdimisht thekson njësimin e kombit me ortodoksinë. Shpallja më e re e këtij qëndrimi është ajo në një tubim në Athinë ku merrnin pjesë qindra e mijëra njerëz. Këtu Kryepeshkopi Kristodulos, përsëriti se “Greqi do të thotë Ortodoksi”. Gjatë një dreke për korespondentë të huaj të shtruar disa ditë përpara këtij tubimi ai kishte thënë: “Ortodoksia e përcakton identitetin e çdo greku”.
Kombëtarizimi i fesë në Greqi siç shprehen në ndërthurjen e etnisë me fenë u shpall në deklaratat e udhëheqësit të Kishës që i vënë bashkë interesat e fesë ortodokse. Për shembull në një përgjigje ndaj kritikuesve të tij që i kërkonin të përmbahej e të mos bënte deklarata për çështje të politikës së jashtme Kristodulos tha: “Nuk do të pushoj së shprehuri interesat e kombit. Dhe besoj se misioni im është të përkrah interesat kombëtare cilido që të jetë çmimi”.
Antonis Manitakis, një profesor i së drejtës kushtetuese në Universitetin e Selanikut, tani vonë ka vënë në dukje: “Kryepeshkopi tha se ai është i interesuar për çështjet që i përkasin kombit dhe jo si mund të ketë kujtuar ndokush për çështjet që kanë të bëjnë me të varfërit, me të papunët, me të lënët mënjanë, me refugjatët. Direktivat që ndjek ai në fjalimet e tij nuk janë nga Bibla, as nga Bota Qiellore por nga interesat kombëtare...”.
Njesimi i Kryepeshkopit me “interesat e Kombit” do të thotë se pavarësisht nga pretendimet universaliste të Ortodoksisë greke, misioni i tij real është “të ruajë etosin shpirtëtor sipëror të greqizmës duke farkëtuar marrëdhënie të përthithura midis Kishës dhe Shtetit, një detyrë që thjeshtohet nga fakti se shumica dërrmuese e grekëve janë ortodoksë. Detyra që ka shpallur vetë Kisha për të ruajtur këtë etni në vijimësi (krahas privilegjeve financiare për vete dhe për klerin) ka forcuar një ndërvarësi që vazhdon për një kohë të gjatë midis kishës dhe shtetit.
Bashkëveprimi midis kishës dhe shtetit në Greqi këto vitet e fundit duket se ka shkuar paralelisht me zhvillime të ngjashme në marrëdhëniet shtet-kishë në Serbi. Në të dy rastet shteti dhe kisha e vendosur kanë përçuar idenë se identiteti kombëtar dhe ortodoksia janë zgjatim i njëri tjetrit. Por ata e kanë bërë këtë për arsye të ndryshme. Nga pikëpamja e shtetit këto marrëdhënie të ndërthurura kanë ndihmuar të krijohet një mit i unitetit kulturor që nga ana e tij ka dhënë përligjën kryesore për aspiratat nacionaliste. Por kisha e qëndrueshme nxjerr përfitime nga punët e shtetit. Kisha Ortodokse e Greqisë jo vetëm gëzon privilegje të gjera në marrëdhëniet me fetë e tjera, por është vendosur në qëndrën ideologjike dhe fjala e saj ka marrë domethënie politike dhe rëndësi publike.
Fjala e Kishës Greke do të dalë edhe më shumë në plan të parë në vitet e ardhshme. Meqënëse ajka politike tradicionale gjithnjë e më shumë e sheh veten të paaftë (qoftë për shkak të detyrimeve ndërkombëtare të vendit, qoftë për shkak se pjestarët e saj kanë përqafuar vlera kozmopolite) të shpallë efektivisht botëkuptim themelor anti-perëndimor në ideologjinë etno-kulturore të Greqisë moderne, atëhere kishës do t’i kërkohet ta plotësojë këtë zbrazëti.
Ironia më e madhe mund të jetë se shpëtimi i nacionalizmit etnik në Greqi dhe ndoshta edhe gjetkë gjithnjë e më shumë do të varet nga Kisha Ortodokse. Forca shoqërore që do të jenë bartëse të ideologjisë së Kishës tashmë janë nëpër vende. Sikurse ka vënë në dukje Helena Smith, korespondente e gazetës britanike “Gardian” në Greqi, Kristodulos e merr mbështetjen nga borgjezia e vogël e mënjanuar, nga punëtorët pa kualifikim, shërbëtorët e përbuzur dhe ata që punësohen me hope. Për ata “Kisha është e vetmja qëndresë që u ka mbetur kundër kërcënimit nga një shoqëri multikulturore e hapur të simbolizuar nga fodullët që punojnë për shumëkombëshet, që ngasin xhipe dhe i tundin telefonat celularë si armë zjarri”.
Që këto nuk janë spekullime te kota e kanë treguar dy sondazhe. Më i riu në kohë, bërë në dhjetor të vitit 2000 nga Qendra Kombëtare Greke për Kërkime Shoqërore (EKKE) tregon se nxënësit e shkollave të mesme, prindërit dhe mësuesit e shënonin Kishën si më të besueshmin nga institucionet e shoqërisë greke. Ushtria vinte e dyta dhe parlamentin e shtynin në një vend shumë të ulët.
Në sondazhin tjetër, të organizuar në vitin 1998, 76.4% e atyre që u përgjigjën thanë se ata parapëlqenin më shumë Kryepeshkopin Kristodulos, nacionalistin më luftarak të Greqisë dhe një udhëheqës anti-Perëndimor, sesa kryeministrin Kostas Simitis dhe udhëheqësin e opozitës Kostas Karamanlis, të cilët përfaqësojnë ajkën politike kozmopolite modernizuese.
RADIKALIZMI I KISHËS ORTODOKSE
( Shënim i redaksisë së Tiranës. Ky tekst është shkëputur nga libri i gazetarit grek Takis Mikas me titullin “Aleanca e mallkuar. Greqia dhe Serbia e Milosheviçit”, botuar në anglisht në SHBA në vitin 2002. Për këtë libër në shtypin shqiptar është botuar vetëm një koment i bërë nga një drejtues i një organizmi për të drejtat e njeriut në Greqi. Libri i Takis Mikas është një vepër që çdo shqiptar duhet ta lexojë e studiojë “me laps në dorë” ( sikurse thuhej në kohën e indoktrinimit komunist). Libri i Takis Mikas i hedh poshtë me argumenta e anlizë shumë të spikatur edhe orvatjet e një numri politikanësh e propagandistësh në Shqipëri për të mashtruar opinionin publik shqiptar për natyrën e Kishës Ortodokse Greke, të politikës greke, për mentalitetin grek, për armiqësinë që ushqejnë grekët për shqiptyarët në përgjithësi e për myslimanët. Libri i Takis Mikas i zbërthen dhe dhe i shkatërron tezat e teoritë që përrallsin sorosianët shqiptarë. Prandaj mendojmë se pjesa që po botojmë do t’i vlejë lexuesit për të kuptuar më mirë edhe atë fushatë piromishiane-sorosiane aë po bëhet kundër Islamit në Shqipëri)
Qëndrimet që i dhanë formë reagimit të shoqërisë greke ndaj ngjarjeve në Kosovë dhe në Bosnjë nuk mund të kuptohen në se nuk mbajmë parasysh zhvillimet në njërën nga kështjellat më të mëdha të idelogjisë anti-perëndimore, konkretisht Kishën Ortodokse të Greqisë. Në një kohë që politizimi i fesë në Turqi ka tërhequr shumë vëmendjen në botë, pak vëmendje u është kushtuar zhvillimeve të tilla të njëkohëshme në Kishën Ortodokse. Por politizimi i Kishës Ortodokse të Greqisë mund të quhet si njëri nga zhvillimet më të rëndësishme të kohëve të fundit në vend.
Ka, sigurisht, larmi të madhe të mënyrave me të cilat po bëhet ky proçes në vende të ndryshme. Njeri nga ndryshimet kryesore ka të bëjë me qëllimet e lëvizjeve fetare përkatëse. Ndërsa në Turqi myslimanët kryesisht përpiqen të reformojnë trajtimin e çështjeve të brendëshme, në Greqi kisha gjithnjë e më shumë është përqëndruar në çështje që kanë të bëjnë me politikën e jashtme të vendit. Për më tepër deklaratat e saj zakonisht paraqesin pikëpamje të forta nacionaliste.
Në vitin 1992 Kisha Greke ishte në pararojë të kundërshtimit të planit të një shteti fqinj për ta quajtur veten Maqedoni. Ajo luajti një rol vendimtar në fermentimin e ndjenjave nacionaliste duke organizuar dhe duke marrë pjesë në tubimet masive të protestës kundër “uzurpimit” të emrit të Maqedonisë, të cilat u mbajtën në tërë Greqinë gjatë viteve 1990.
Demonstratat masive në Selanik dhe në Athinë në të cilat kisha luajti rol vendimtar treguan se ajo ishte në gjendje të shkaktonte ngjarje politike që do të kishin ndikim vendimtar në formimin e politikës së jashtme të Greqisë. Synimi i demonstratave ishte të ushtrohej trysni mbi qeverinë greke që të tregonte këmbëngulje dhe të pranonte çdo kompromis për çështjen e Maqedonisë.
Kjo u pohua nga Peshkopi Pantelejmon i Selanikut gjatë një meshe ku ishte i pranishëm Presidenti i Greqisë dhe personalitete të tjera shtetërore: “Kombi do t’ju quaj ju përgjegjës për emrin Maqedoni, që për ne nuk është çështje për të bërë pazarllëk”. Kisha Ortodokse Greke u kap pas këtij qëndrimi gjatë gjithë viteve 1990. Tani vonë, në mars të vitit 2001, Kryepeshkopi Kristodulos përsëriti kundërshtimin e kishës për emrin Maqedoni duke cituar ata që trëmbeshin se kjo mund të legjitimonte pretendimet e shtetit të ri ndaj Greqisë.
Për më tepër personalitete fetare të rangjeve të larta ishin haptazi të përfshirë në veprime që mund të kenë çuar në destabilizimin e shtetit shqiptar duke u dhënë të paktën mbështetje shpirtërore lëvizjeve që kërkonin bashkimin me Greqinë të Vorio Epirit (Shqipërisë Jugore) ku jeton një pakicë greke.
Në maj të vitit 1994, Peshkopi Sebastianos i Konicës në Greqinë Veriore kërkoi që tanket greke të dërgoheshin në Epirin e Veriut. Pas disa javësh, në një fjalim të mbajtur më 2 qershor para ministrit të jashtëm grek Karolios Papulias, përfaqësuesve nga parti të tjera politike dhe mijëra mbështetësve të Peshkopit Pandelejmon që brohorisnin e valëvisnin flamuj, Sebastianos bëri thirrje që ky rajon t’i aneksohej Greqisë.
Një mbështetje e tillë me raste është shprehur në deklarata që sfidonin si ligjin e vendit dhe traktatet ndërkombëtare. Një rast i veçantë ishte sulmi mbi kazermat në Peshkëpi, brenda territorit shqiptar, nga një organizatë paraushtarakësh grekë MAVI, në tetor 1994 (është në prill të atij viti – shënim i përkëthyesit). Sulmi shkaktoi dy të vdekur midis rojeve shqiptare dhe dy të plagosur. Disa veprimtarë të MAVI-it u arrestuan më 19 mars të vitit 1995, u nxorrën në gjyq, dhe u lanë të lirë si duket për mungesë provash. Një kryeartikull në një gazetë që botohej një herë në dy muaj nga Dioqeza e Dimitrias e cilësoi veprimin e grupit paraushtarak grek si “atdhetar dhe heroik”.
Interesi kombëtar, argumentonte gazeta, duhet të marrë përparësi mbi kërkesat e drejtësisë. “Edhe nëse ata janë fajtorë, bëmat e tyre duhet të mbulohen. Kush do të guxojë një mision të tillë të rrezikshëm në t’ardhmen nëse qeveria nuk do ta ndihmojë për ta fshehur atë?”
Megjithëse Kisha Greke, luajti një rol aktiv në forcimin e ndjenjave proserbe dhe në të njëjtën kohë i hidhte benzinë të zjarrit të ndjenjave anti-perëndimore dhe antiamerikane, deklaratat e saj për çështje të politikës së jashtme nuk u kufizuan vetëm në ngjarjet që kishin të bënin me luftrat e fundit ballkanike.
Qysh nga koha e zgjedhjes së tij në zyrën më të lartë, në maj 1998 Kryepeshkopi Kristodulos i kushtoi shumë vëmendje politikës së jashtme dhe shprehimisht bënte thirrje për “çlirimin” e zonave “të pabashkuara” në ato vende ku ka minoritete greke.
Pikëpamjet e forta nacionaliste të Kryepeshkopit Kristodulos nuk u shfaqën papritmas me arritjen e tij në pozitën e udhëheqësit kishtar. Gjatë konfliktit për një ishull të vogël në detin Egje që i çoi Greqinë e Turqinë afër luftës në dimrin e vitit 1996 ai shkroi një artikull në “To Vima” ku denonconte përfundimin paqësor të krizës dhe mbronte një zgjidhje ushtarake të problemit: “Ne jemi vënë përballë zgjidhjes midis paqes ose lirisë, paqes ose turpërimit kombëtar. Dhe kur ballafaqohesh me një dilemë të tillë zgjedhja e drejtë historike nuk mund të jetë paqa”.
Kështu, qysh nga zgjedhja e tij, deklaratat anti-turke të Kryepeshkopit Kristodulos kanë marrë fuqi. Ai jo vetëm ka qënë i gatshëm të denoncojë “Lindjen barbare” (d.m.th Turqinë) sa herë i jepej rasti, por ai është përpjekur të ringjallë ëndrrat irredentiste greke me pallavrat për “rikthimin” në vatrat e pabashkuara’ (alitrotes patrides) të Turqisë veri-lindore që dikur kishin një popullsi të ndieshme greke.
Një tjetër deklaronte për politikën e jashtme që duhet mbajtur shënim është ajo e fundit të gushtit të vitit 1998 kur në prani të personaliteteve të tjera kishtare ai bëri thirrje për “ripushtimin” e Konstantinopojës dhe të Shën Sofisë në Turqi. Udhëheqësi i Kishës Greke ka shpallur qëndrime politike për problemin e Qipros. Qipro u nda në vitin 1974, pasi ushtria turke vërshoi në ishull në kundërpërgjigje të një grushti ushtarak të frymëzuar nga Greqia kundër Presidentit Makarios. Kryepeshkopi grek kishte hedhur poshtë një kornizë të përgatitur nga OKB për bisedime ndërkombëtare që përqëndrohej në idenë e një shteti federativ dyzonësh.
Pikëpamja dhe programi për politikën e jashtme i Kishës Ortodokse Greke janë me rëndësi të jashtëzakonshme nëse marrim parasysh natyrën e ndërthurur të marrëdhënieve shtet – kishë në Greqi. Kisha ka një pushtet institucional të konsiderueshëm, i cili pjesërisht buron nga kushtetuta e vendit që vendos se shteti dhe kisha në Greqi janë të pandarë dhe pjesërisht nga lidhja historike në kombin grek me mendimin se kisha e paska “shpëtuar” nga zhdukja gjatë sundimit otoman.
Kisha Ortodokse Greke gëzon gjithashtu privilegje të konsiderueshme në marrëdhëniet me kishat e fetë e tjera , një fakt që shihet nga shumë si një imponim i kufizimit të rreptë të parimeve të lirisë fetare dhe si diskriminim i pakicave të ndryshme fetare.
Mosndarja e Kishës nga shteti në Greqi, i jep kishës një pamje politike domethënëse duke siguruar në të njëjtën kohë pranimin e pikëpamjeve të saj nga një pjesë e madhe e publikut. Megjithatë qeveria e PASOK-ut e kryesuar nga Kostas Simitis, sikurse ato para saj, ka deklaruar se nuk ka ndërmend të shkelë parimin e mosndarjes. Në një deklaratë zyrtare të paradokohëshme, Jorgo Paskalidis ministër për Maqedoninë dhe Thrakën, ripohoi se qeveria greke e kundërshton ndarjen e Kishës nga shteti.
Edhe një paragon të tillë të mëhershëm të radikalizmit politik si i ndjeri Andreas Papandreu nuk linte rast pa shfaqur përkushtimin e tyre ndaj besimit ortodoks. Gjatë viteve 1990 Papandreu vizitoi manastiret e vendit, ndërsa gruaja e tij Dimitra Liani një ish-stjuardesë, do të deklaronte përkushtimin e palëkundur ndaj mësimevet ë kishës sa herë t’i jepej rasti asaj.
Kështu thuhet se Kisha Ortodokse Greke mbetet sipas fjalëve të Paskalis Ketromilides “krahu zyrtar i pushtetit civil” megjithë mosmarrëveshjet rastësore me qeverinë.
Pozita e kishës në lidhje me Maqedoninë dhe luftën në Jugosllavi ndonëse e shprehur me një gjuhë të paçliruar nga hipokrizia në thelb ka pasqyruar pikëpamjet që ka pasur në çdo kohë shumica dërrmuese e klasës politike greke. Mund të thuhet, pra, se funksioni i Kishës Ortodokse Greke në politikën e jashtme sot është të ndihmojë shtetin grek të çojë në maksimum ndikimin e tij në vendet fqinje, popujt e të cilëve kanë me të të njëjtën fe.
Rëndësinë politike të rigjetur të Kishës Ortodokse Greke në Ballkan pas shëmbjes së komunizmit e nuhati menjëherë kryeministri Papandreu, i cili i dha fesë një vend – kyç në përpunimin e politikës së jashtme. Në vitin 1994 ai deklaroi se “luftrat ballkanike nxorrën në sipërfaqje rezonancën e lidhjeve ortodokse” midis Athinës, Beogradit, Sofies dhe Moskës dhe ripohuan fijet ortodokse që bashkojnë popujt e disa vendeve të Ballkanit. Dy vite më parë në një fjalim para militantëve të Partisë Socialiste Papandreu kishte theksuar se lidhjet që bashkonin Greqinë e Serbinë ishin të themeluara në faktin se të dy kombet kishin luftuar bashkarisht në luftërat ballkanike, si dhe në faktin se ata kishin fe të përbashkët.
Ajo që e vlen të mbahet shënim nga këto deklarata nuk është aq shumë e reja e tyre se sa fakti se ato vinin nga një politikan i majtë. Përsa i përket të resë në pikëpamjet që lidhin politikën e jashtme me fenë Andreas Papandreu thjesht ecte në gjurmët e Antonis Samaras, që kur ishte ministër i jashtëm ishte i pari politikan i njohur që shpalli një vizion strategjik të interesave kombëtare greke që përfshinte krijimin e aleancave të bazuara në lidhje fetare (i famshmi hark ose bosht ortodoks).
Fakti që kisha kishte një rol institucional për të luajtur në shpalljen e politikës së jashtme të Greqisë u theksua edhe një herë në një takim në vitin 1998 midis ministrit të jashtëm Teodoros Pangallos dhe Kryepeshkopit Kristodulos. Synimi i takimit ishte të shqyrtoheshin rrugët që kisha greke të jepte ndihmesë në programimin e politikës së jashtme ballkanike të Greqisë. Sipas Kryepeshkopit “Ne shqyrtuam rrugët për të çuar përpara interesat e kombit tonë dhe për të përdorur mirë marrëdhëniet që ne kemi me kishat ballkanike në Veri që ndjekin të njëjtën fe si në”. Ai shprehu gjithashtu: “urimin për një bashkëpunim të ngushtë e të mirë midis Kishës dhe Ministrisë së Jashtme.” Në përgjigjen e tij Pangallos u tregua i etur të shprehte pëlqimin e vet për këtë rol “kombëtar” të Kishës: “Ministria e Punëve të Jashtme mendon se Kisha Greke ka një mision të madh për të luajtur në botën ortodokse si dhe më gjerë”.
Cili ishte ky mision? Nuk ishte gjë tjetër veçse krijimi i një aleance, një “harku” siç u quajt, të vendeve ortodokse në Ballkan. Ky vizion u nxorr në pah në një artikull që e shkroi Kristodulos në vitin 1993 kur ishte peshkop i dioqezës së Dimitrias. Në këtë artikull ai u bënte thirrje serbëve, rusëve, rumunëve, grekëve dhe bullgarëve të linin mënjanë ndryshimet meskine dhe të bashkoheshin për të formuar një aleancë që do të bëhej pararoja e luftës së Perëndimit të Krishterë kundër myslimanëve. Natyrisht ai mendonte se Kisha Ortodokse Greke do të luante rolin “vendimtar” në formimin e kësaj aleance.
Pozitat nacionaliste që i mbron Kisha Ortodokse Greke nuk pasqyrojnë aq shumë metafizikën e ortodoksisë se sa rolin kishtar si institucion në shtetin grek.
Nga dalja e tij në mbarim të shekullit XIX deri në ditët tona shteti grek e ka përdorur Kishën Ortodokse si njërin nga mjetet e tij kryesore për të arritur njëtrajtshmërinë etnike në tërritoret që ka kontrolluar, veçanërisht në Greqinë Veriore.
Në këtë kuptim funksioni i Kishës Greke ka qënë shumë i madh në atë që Sabrina Ramet e quan “Shpënie përpara të mitologjisë kombëtare dhe kolektive kombëtarizimin e Kishës (Autoqefale), sipas Kitromilides, provoi një “proçes të pakthyeshëm” që kulmoi me “kthimin e plotë të Kishës Greke në vlerat laike të nacionalizmit grek deri në atë shkallë sa Kisha Greke të ishte maja e ushtës së gjithë nismave në pjesën e fundit të shekullit XIX dhe gjatë gjithë shekullit të XX; nga shpallja e ideologjisë irredentiste të Megali Idea-s në fillim të shekullit XX deri në pjesëmarrjen e saj në tubime e demostrata kundër Republikës së Maqedonisë, kundër NATO-s dhe në përkrahje të serbëve.
Teologu rus Aleksandër Sheman përdor termin “nacionalizmi teologjik” për të përshkruar nacionalizmin që mbisundon Kishën Ortodokse Greke. Sipas Sheman orvajtja më e përgjithshme e grekëve për të përvetësuar tërë ortodoksinë në botëkuptimin fetar grek është edhe “anti-historik” edhe “a-historik”. Kjo tentativë arsyeton ai, përmban një mitologji të dyfishtë që është pjesërisht fetare, pjesërisht laike. Nga njëra anë grekët janë fetare, nga ana tjetër laikë. Nga njëra anë grekët janë përpjekur të nacionalizojnë traditat bizantine dhe ortodokse dhe nga ana tjetër të arrijnë laicizimin e fesë ortodokse jo vetëm duke e njësuar me shtetin grek por edhe me Greqinë e vjetër. Kjo e dyta që përfaqësonte “paganizmin” deri në fund ishte një armike e madhe e Bizantit teokratik dhe e Kishës Ortodokse.
Laicizmi i shoqërisë në Perëndim e ndryshoi rolin e kishave të krishtera. Kisha nuk do të shërbente më si një pikë kryesore referimi në shoqëri. Kjo u zëvendësua me nacionalizmin. Edhe në Greqi sikurse me kombe të tjera që dolën nga shpërbërja e Perandorisë Osmane, proçesi ndoqi një rrugë tjetër. Këtu Kisha Ortodokse ishte kthyer në një përbërës thelbësor të ideologjisë nacionaliste.
“Ndërtimi i identiteteve kombëtarë midis të krishterëve ortodoksë – arsyeton Adamanta Pollis – në mënyrë të njëtrajtëshme e ripërfshiu fenë si përbërës kyç të kombësisë së krijuar rishtas. Etnos (Kombi) dhe ortodoksia u shkrinë në një. Për të qënë grek është e domosdoshme të jesh grek ortodoks, sikurse për të qënë rus është e domosdoshme të jesh rus ortodoks. Është tregues i njësimit të plotë të Kishës Greke me kombin ajo që thekson Viktoria Klark se edhe të huajt e kthyer tek Kisha Greke duhet që në fund të pranojnë jo vetëm dogmat teologjike të besimit ortodoks, por edhe qëndrimet e qeverisë greke ne politikën e jashtme”.
Feja ortodokse sot përbën një nga faktorët shënjues semantikë vendimtare për identitetin etnik modern grek. Udhëheqësi i Kishës Greke vazhdimisht thekson njësimin e kombit me ortodoksinë. Shpallja më e re e këtij qëndrimi është ajo në një tubim në Athinë ku merrnin pjesë qindra e mijëra njerëz. Këtu Kryepeshkopi Kristodulos, përsëriti se “Greqi do të thotë Ortodoksi”. Gjatë një dreke për korespondentë të huaj të shtruar disa ditë përpara këtij tubimi ai kishte thënë: “Ortodoksia e përcakton identitetin e çdo greku”.
Kombëtarizimi i fesë në Greqi siç shprehen në ndërthurjen e etnisë me fenë u shpall në deklaratat e udhëheqësit të Kishës që i vënë bashkë interesat e fesë ortodokse. Për shembull në një përgjigje ndaj kritikuesve të tij që i kërkonin të përmbahej e të mos bënte deklarata për çështje të politikës së jashtme Kristodulos tha: “Nuk do të pushoj së shprehuri interesat e kombit. Dhe besoj se misioni im është të përkrah interesat kombëtare cilido që të jetë çmimi”.
Antonis Manitakis, një profesor i së drejtës kushtetuese në Universitetin e Selanikut, tani vonë ka vënë në dukje: “Kryepeshkopi tha se ai është i interesuar për çështjet që i përkasin kombit dhe jo si mund të ketë kujtuar ndokush për çështjet që kanë të bëjnë me të varfërit, me të papunët, me të lënët mënjanë, me refugjatët. Direktivat që ndjek ai në fjalimet e tij nuk janë nga Bibla, as nga Bota Qiellore por nga interesat kombëtare...”.
Njesimi i Kryepeshkopit me “interesat e Kombit” do të thotë se pavarësisht nga pretendimet universaliste të Ortodoksisë greke, misioni i tij real është “të ruajë etosin shpirtëtor sipëror të greqizmës duke farkëtuar marrëdhënie të përthithura midis Kishës dhe Shtetit, një detyrë që thjeshtohet nga fakti se shumica dërrmuese e grekëve janë ortodoksë. Detyra që ka shpallur vetë Kisha për të ruajtur këtë etni në vijimësi (krahas privilegjeve financiare për vete dhe për klerin) ka forcuar një ndërvarësi që vazhdon për një kohë të gjatë midis kishës dhe shtetit.
Bashkëveprimi midis kishës dhe shtetit në Greqi këto vitet e fundit duket se ka shkuar paralelisht me zhvillime të ngjashme në marrëdhëniet shtet-kishë në Serbi. Në të dy rastet shteti dhe kisha e vendosur kanë përçuar idenë se identiteti kombëtar dhe ortodoksia janë zgjatim i njëri tjetrit. Por ata e kanë bërë këtë për arsye të ndryshme. Nga pikëpamja e shtetit këto marrëdhënie të ndërthurura kanë ndihmuar të krijohet një mit i unitetit kulturor që nga ana e tij ka dhënë përligjën kryesore për aspiratat nacionaliste. Por kisha e qëndrueshme nxjerr përfitime nga punët e shtetit. Kisha Ortodokse e Greqisë jo vetëm gëzon privilegje të gjera në marrëdhëniet me fetë e tjera, por është vendosur në qëndrën ideologjike dhe fjala e saj ka marrë domethënie politike dhe rëndësi publike.
Fjala e Kishës Greke do të dalë edhe më shumë në plan të parë në vitet e ardhshme. Meqënëse ajka politike tradicionale gjithnjë e më shumë e sheh veten të paaftë (qoftë për shkak të detyrimeve ndërkombëtare të vendit, qoftë për shkak se pjestarët e saj kanë përqafuar vlera kozmopolite) të shpallë efektivisht botëkuptim themelor anti-perëndimor në ideologjinë etno-kulturore të Greqisë moderne, atëhere kishës do t’i kërkohet ta plotësojë këtë zbrazëti.
Ironia më e madhe mund të jetë se shpëtimi i nacionalizmit etnik në Greqi dhe ndoshta edhe gjetkë gjithnjë e më shumë do të varet nga Kisha Ortodokse. Forca shoqërore që do të jenë bartëse të ideologjisë së Kishës tashmë janë nëpër vende. Sikurse ka vënë në dukje Helena Smith, korespondente e gazetës britanike “Gardian” në Greqi, Kristodulos e merr mbështetjen nga borgjezia e vogël e mënjanuar, nga punëtorët pa kualifikim, shërbëtorët e përbuzur dhe ata që punësohen me hope. Për ata “Kisha është e vetmja qëndresë që u ka mbetur kundër kërcënimit nga një shoqëri multikulturore e hapur të simbolizuar nga fodullët që punojnë për shumëkombëshet, që ngasin xhipe dhe i tundin telefonat celularë si armë zjarri”.
Që këto nuk janë spekullime te kota e kanë treguar dy sondazhe. Më i riu në kohë, bërë në dhjetor të vitit 2000 nga Qendra Kombëtare Greke për Kërkime Shoqërore (EKKE) tregon se nxënësit e shkollave të mesme, prindërit dhe mësuesit e shënonin Kishën si më të besueshmin nga institucionet e shoqërisë greke. Ushtria vinte e dyta dhe parlamentin e shtynin në një vend shumë të ulët.
Në sondazhin tjetër, të organizuar në vitin 1998, 76.4% e atyre që u përgjigjën thanë se ata parapëlqenin më shumë Kryepeshkopin Kristodulos, nacionalistin më luftarak të Greqisë dhe një udhëheqës anti-Perëndimor, sesa kryeministrin Kostas Simitis dhe udhëheqësin e opozitës Kostas Karamanlis, të cilët përfaqësojnë ajkën politike kozmopolite modernizuese.
