Me sa dimë deri tani, përkthimi i mirëfilltë i Kuranit në shqipe zë fill në vitet ’20 të shekullit të kaluar. Ilo M. Qafëzezi përktheu dhe botoi gjashtë sure më 1921*. Më 1929 H. Ibrahim Dalliu jo vetëm përktheu, por edhe komentoi shtatë sure. H. Ibrahim Dalliu qe specialist i Islamit e i Kuranit. I.M.Qafëzezi nuk qe specialist i Kuranit; nuk qe as musliman. Çfarë e shtyu njeriun e letrave të ndërmerrte përkthimin dhe botimin e Kuranit, e thotë vetë në parathënien e botimit të tij: “I shtyjtur prej dëshirës që, tani pak-së-paku, është koha të dihet se cila është ajo “cipë qèpe” misterióze që i ndan fetarisht Shqipëtarët Muhamedanë nga vëllézërit e tyre të Krishterë, po jap të përkthyer Shqip Kuranin, nga gjuha Inglize.
Afërmentsh, përkthimi im do të ketë disa të meta, mbasi nuk është bërë drejtpërdrejt prej origjinálit Arabisht. Po shqiptarët e mirë, atdhetarët që s’janë veshur trashë me fanatizm fetár, e-do-puna të m’ i falin. Përkthimi im dëshiroj të jetë një fillesë e atí që do të bênet i sosur paskëndaj. Të jetë një ndihmë, sado e pakët për atë teolog që do të ketë fatbardhësinë të përkthenjë Kuranin nga Arabishtja.I shpërhódha ato që thonë disa se të përkthyerit e Kuranit ndê gjuhë tjatër është gjynah i math.Qysh mundim t’u vëmë-vesh të tillavet fjalë që-s’ kanë-vënt, kur sot-për-sot Kurani gjendet i përkthyer afro ndër një duzinë gjuhë të tjera, edhe posa që ná kemi aq të madhe nevojë ta kemi të përkthyer ndë gjuhën amtare”.
Ndërmarrja e I.M. Qafëzezit është, sigurisht qëllimmirë e besëmirë. Për shqiptarët, të cilitdo besimi qofshin, u jep në dorë një libër të madh, librin epokëbërës.
Edhe në gjuhë të tjera evropiane (latinishte, frëngjishte, gjermanishte, rusishte etj.) jomuslimanë kanë përkthyer Kuran. Por ka pasur nga ata, si Maraçi (Maracci) që dha më 1689 një version të Kuranit me tekstin arab e me komente të mbledhura qëllimisht andej-këtej, për të përcjellë përshtypjen më të keqe të mundshme për Islamin në Evropë. Përkthimi i Xhorxh Seilit (George Sale) në anglishte, më 1737 u mbështet në versionin e Maraçit, madje edhe në shënimet e komentet e tij. Përkthimi i Palmerit (E.H. Palmer) më 1876 vjen me idenë që Kurani na u dashka përkthyer në gjuhën bisedore (!), kur dihet që Kurani është në një arabishte klasike të stilit të lartë, shumë të pastër e shumë të pasur (Kurani, 16:103). I.M. Qafëzezi nuk i bën e nuk i ka në mendje të tilla gabime, pakujdesi a keqdashje për të fshehur bukurinë e madhështinë e gjuhës origjinale të Kuranit dhe udhëheqësinë e tij universale e të gjithmonshme. Sigurisht, specialisti i Kuranit mund të thotë fjalën e vet, por unë si lexues them më duket se ka përkthyer fort mirë, se nuk ka kapërcime, shpërngulje kuptimi, ndonjë fjali të errët etj.
I.M. Qafëzezi nuk është musliman, por nuk është antimusliman. Po të kishte qenë antimusliman e sigurisht edhe joatdhetar (ai nuk i ndan shqiptarët dhe shqipen), do ta kishte përkthyer Kuranin në një gjuhë bisedore, a thjesht, në idiolektin e tij e kështu do të humbiste madhështia e stilit të arabishtes klasike. Jo. Ai u largohet trajtave të ngushta, periferike krahinore. Ai përkthen me të folmen e kultivuar të gjysmës së parë të shekullit XX, me koinenë letrare toske, por ka edhe fjalë e shprehje të variantit letrar të gegërishtes ose formime të tij mbi bazën e gegërishtes (shokëni, e mir-kandshme, i mbrapëm, mirëbamës, hangërsi, kjoft lark, të pamët, naltësim, e papërlyeme, i ngulmë, i mbrapëm, i madhëniëshëm etj.), çka të jep përshtypjen se ashtu si rilindësit, bën “përpjekje për kapërcimin e kufijve dialektorë, për të treguar se nuk mungon njësia gjuhësore në truallin e shqipes” (M. Samara, Histori e gjuhës letrare shqipe, Tiranë, 2005, f. 104). Ai nuk përkthen sa për t’u treguar shqiptarëve një libër që quhet Kuran. Përkthimi i tij është i kujdesshëm. Ai është i kujdesshëm edhe në drejtshkrimin e fjalëve. Ai nuk e paraqet të vështirë Kuranin. Stili i tij është i përpunuar e i krehur. Natyrisht, po të kishte pasur përkthimi shpjegime e komentime për ajete a çështje të veçanta, do të kishim pasur edhe mendjen e tij dhe besoj, edhe vlerësimin e tij midis shumë mendjeve dhe vlerësimeve të tjera në botë për Kuranin. Megjithatë, mjafton edhe përkthimi sepse Kurani është vetë komentimi i tij më i mirë. Si? Një krahasim i kujdesshëm i një ajeti ose fragmenti të Kuranit hedh dritë mbi një ajet a fragment tjetër, çka e bën më të lehtë kuptimin e tij, natyrisht, duke e lexuar e studiuar atë. I.M. Qafëzezi ishte njeri i letrave e përkthimi i tij është vepër diturore. Ai u drejtohet shqiptarëve, në radhë të parë atyre që nuk dinë arabisht. Merita e tij e madhe është: ai është ndër të parët që i njohu mirëfilli shqiptarët me Kuranin. Kurani është përkthyer nga gjuha angleze, siç e thotë vetë I.M. Qafëzezi në parathënien e tij.
Siç dihet, kur përkthehet Kuran, nuk mund të mos kihen parasysh vështirësitë më të para:
1. Mundet që fjalët e tekstit arab, pra të Kuranit (i cili siç dihet është si në shek. VII) të kenë fituar kuptime të reja (se gjuha zhvillohet pandërprerë) nga ato të kohës së Profetit a të sahabëve. Kjo do të thotë që në çështjet gjuhësore e përgjithësisht, filologjike, filologët e komentuesit më të hershëm janë më të besuar. Kjo do të thotë më në fund që zbërthimet e tyre kuptimore janë e duhet të jenë të pranueshme. Nuk dimë sa e ka pasur parasysh këtë përkthyesi anglez i Kuranit, por për I.M. Qafëzezin puna ka qenë gjithsesi e dyfishtë, sepse ka pasur të bëjë me tri struktura gjuhësore, me tri semantika gjuhësore: arabisht-anglisht-shqip.
2. Siç dihet, në arabishten klasike, kuptimi i rrënjës së fjalës është kaq përfshirës, sa është e vështirë të përdorësh të njëjtën fjalë të prejardhur në një gjuhë tjetër sipas tekstit arab. Me fjalë të tjera, duhet parë jo kuptimi themelor i fjalës arabe, por ngjyrimi i prejardhjes kuptimore, sidomos, kur përkthehet letërsi fetare e veçanërisht, kur përkthehet Kuran. Unë nuk jam specialist as i Islamit, as i Kuranit dhe as i përkthimit, por një shembull kuptimplotë i punës diturore dhe i kujdesit gjuhësor të I.M.Qafëzezit do të ishte përkthimi i Bismillahi-rr Rrahmani-rr Rrahim. Në letërsinë tonë fetare është përkthyer “Në emrin e Allahut, Mëshiruesit, Mëshirëbërësit”. Mëshirues e Mëshirëbërës (përveçse nga pikëpamja gjuhësore janë dysorë (dublete), sinonime pa asnjë dallim kuptimor), nuk e japin të plotë nocionin për mëshirën e Allahut. Me aq, mëshira e Allahut është shumë e kufizuar. Mirëpo mëshira e Allahut nuk është e kufizuar; ajo përfshin gjithkënd e gjithçka; mëshira e Allahut është, gjithashtu, e plotë: Allahu e çon mëshirën e tij deri në fund. Unë kam pasur rastin në vitet ’90 të shekullit të kaluar ta përktheja: “Me emrin e Allahut, të Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit”. Nuk është kjo ajo që dua të nxjerr në pah, por të them që jam mrekulluar këto ditë kur kam parë që I.M. Qafëzezi, që më 1921, e përkthen Rrahim me Mëshirëplotë (mundet edhe Rrahman ta kishte përkthyer me i Gjithëmëshirshëm). Një shembull tjetër: Për të mos e ngatërruar lexuesi nocionin “që i përket gjithë botës” me nocionin tjetër “që ndodh në këtë botë, që është i kësaj bote, që nuk është i jetës së Përtejme, tokësor”, autori përdor mbiemrin botësor: të mira botësore (nocioni i parë shenjohet, siç dihet me mbiemrin botëror).
