Re: Ku jan fuqite me te medha ne bote
Kjo është e imja, përshtatur nga Haywood, A. Politics. London: Palgrave, 2002.
Rendi botëror në shekullin e XXI
Bota e pas Luftës së Ftohtë u përfshi nga një valë optimizmi dhe idealizmi. Epoka e superfuqive që shënoi rivalitetin Lindje-Perëndim, u shtri në gjithë globin dhe rezultoi në armatimin nuclear, i cili sot po kërcënon të shkatërrojë planetin. Pas rënies së komunizmin në Evropën lindore, pushteti sovjetik ra jo vetëm brenda territorit të BS, por edhe në arenën ndërkombëtare, duket se ka bota është bërë njësh dhe flet me një zë të përbashkët. Kjo botë e re që po lindte do të ishte e bazuar në mirëkuptim dhe në zbatimin e normave dhe standarteve ndërkombëtare. Çka do të thoshte se bota kishte nevojë t’i zgjidhte konfliktet në mënyrë paqësore, duke i rezistuar agresionit dhe ekspansionizmit, duke pakësuar arsenalet ushtarake dhe duke u siguruar popujve të botës trajtim të drejtë nëpërmjet respektimit të të drejtave të njëriut. Për më tepër kjo botë e re që po lindte duket se i kaloi me lehtësi provat e saj të para.
Aneksimi i Kuvajtit nga Iraku me 1990 çoi në krijimin e aleancave perëndimore me vendet arabe, që bënë të mundur largimin e trupave irakene nga Kuvajti. Po kështu, gjatë shpërbërjes së Jugosllavisë më 1991, që rezultoi në luftën Serbi-Kroaci, për herë të parë u vu në funksion Konferenca për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë (CSCE), që më pas u riemërtua Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë (OSCE) në dhjetor 1994, e cila kishte si qëllim të merrej më krizat ndërkombëtare me shpresë se një ditë do të zëvendësonte organizma si Pakti i Varshavës dhe NATO. Edhe pse CSCE u anashkalua nga armiqësitë lindje-perëndim që nga data e formimit të saj në Konferencën e Helsinkit më 1975, ishin drejtuesit e këtij organizmi ata që u mblodhën në Paris për t’i dhënë formë dhe jetë traktatit që i dha fund Luftës së Ftohtë. Sidoqoftë, premtimet e para për harmoni dhe bashkëpunim ndërkombëtar nuk u mbajtën pasi forma të reja konfliktesh dhe instabiliteti dolën në sipërfaqe.
Në shumë aspekte ishte SHBA ajo që krijoi vizionin e rendit të ri botëror. Pas prishjes se ekuilibrit dypolësh botëror, SHBA mbeti e vetmja fuqi me kapacitetin ushtarak dhe me autoritetin politik të mjaftueshëm për të ndërhyrë në mënyrë efektive duke luajtur rolin e “forcave policore botërore”. Kjo u duk në planin Desert Storm që përzuri Irakun nga Kuvajti, apo në “ndërhyrjen humanitare” për zhvendosjen e forcave serbe nga Kosova më 1999, si edhe në sulmin ajror mbi Afganistan, ndërhyrje ushtarake në të cilat SHBA ishte aktori kryesor. Sot roli i SHBA në rivendosjen e rendit botëror në justifikimin e luftës ndaj së keqes duket fare qartë në luftën që po zhvillohet ndërkohë në Irak.
SHBA ndryshe nga superfuqitë e mëparshme është e dhënë më pas parimeve të demokracisë liberale dhe përhapjen e lirisë politike dhe kapitalizmin e tregut sesa pas dëshirës për pushtim. Pëprpjekjet e SHBA për të nxitur procese demokratizimi në vende të Amerikës Latine dhe Azisë që më parë kishin qenë autoritare, të bën të mendosh kështu. Me pak fjalë, hegjemonia amerikane ka premtuar paqen botërore dhe zhvillim ekonomik e politik.
E megjithatë ka mjaft arsye që na shtyjnë të dyshojmë për qëllimet vëllazërore mbarëbotërore, si edhe paqen botërore të sponsorizuar nga SHBA. Në rradhë të parë ka nga ata si Noam Chomsky (1994) që nuk arrijnë të besojnë se SHBA është një superfuqi pa interesa personale. Për shembull, koalicioni anti-Irak i 1990-1991, ndoshta thjesht reflektoi shqetësimet amerikane dhe ato perëndimore në përgjithësi për rezervat e naftës, që koinçiduan me frikat e fuqive rajonale si Siria dhe Arabia Saudite për krijimin e “Irakut të Madh”. Me fjalë të tjera, retorika e ligjit ndërkombëtar dhe e sovranitetit kombëtar, thjesht kamufluan (mbuluan) politikën e ndarjes së pushtetit dhe interesat kombëtare. Në mënyrë të ngjashme, ndërhyrja në Kosovë mund të ketë shërbyer thjesht për të shtuar masakrat dhe violencën në përgjithësi, duke dobësuar më tej respektin për sovranitet kombëtar. Vetë ideja e rendit botëror mund të jetë një vegël historike që ka si qëllim ruajtjen e pozitës drejtuese të Amerikën në ekonominë globale.
Ka gjithashtu dyshime për aftësinë e SHBA për të luajtur policinë botërore edhe kur kjo është e dëshirueshme. Në rradhë të parë, fuqia nukleare madhore, nuk do të thotë detyrimisht aftësi efektive ushtarake, siç u vërtetua nga dështimi i SHBAsë në luftën e Vietnamit në vitet 1970, si edhe tërheqja e turpshme nga Somalia më 1995. Në një nivel më të thellë mund të vëmë në dyshim edhe nëse SHBA ka kapacitetin ekonomik për të mbështetur rolin e saj në botë, sidomos duke pasur parasysh rënien e saj relative kundrejt ringjalljes ekonomike të Gjermanisë dhe Japonisë. Gjë që na shtyn të mendojmë për mundësinë e rrëshkitjes drejt imperializmit, siç ka ndodhur dhe me superfuqi të kohëve më të hershme. Një nga manifestimet e kësaj tendence ishte izolimi. Për sa kohë janë të gatshëm amerikanët të paguajnë çmimit e të qenit “numri një”? Ashtu si edhe pas Luftës I Botërore, idea e shkëputjes së SHBA nga çështjet ndërkombëtare ishte mjaft tërheqëse. Bush I Vogli gjatë fushatës së tij elektorale tregoi shenja të qarta të kësaj tendence, duke marrë më pas masa të tilla si tërheqja nga disa marrëveshje për kontrollin e armëve. Sidoqoftë, ngjarjet e 11 Shtatorit i dhanë fund ndjenjave tradicionale isoluese të SHBAsë.
Rendi i ri botëror nxori në pah tensione që Lufta e Ftohtë I kishte mbajtur nën kontroll. Ekzistenca e një rreziku te jashtëm I mbante shoqëritë të lidhura me njëra-tjetrën brenda grupit. Deri në një fare mase perëndimi e indentifikonte veten përkundrejt antagonizmit me lindjen dhe anasjellas. Është faktike se rënia e regjimeve komuniste bëri të rishfaqen forca kundërshtare, që zhvilluan tensione etnike, raciale dhe rajonale. Kjo u duk në shumë vende të botës, por më shumë në Evropën Lindore, nga gjakderdhja e stërzgjatur midis serbëve, kroatëve, boshnjakëve dhe kosovarëve, si edhe konflikti i hapur i çeçenëve që kërkojnë shkeputjen nga Rusia që nga viti 1994. Konflikte të tilla të japin përshtypjen e një rendi botëror të ardhshëm të karakterizuar nga nacionalizmi etnik dhe konflikti rajonal. Në rastet e përmendura pak më parë, komuniteti ndërkombëtar në vend që të ndërhynte për rivendosjen e rendit botëror në shenjë respekti për drejtësinë dhe të drejtat e njeriut, mbajtën anën e Jugosllavisë, dhe deri në krizën kosovare e lejuan Serbinë të ushtronte genocid dhe politika ekspansioniste të ngjashme me ato të Luftës II Botërore.
Fakti që në shumë raste, idea e policisë botërore nuk ka dhënë rezultate na shtyn të mendojmë se unipolariteti është thjesht një fazë tranzitore dhe rendi botëror në shekullin e XXI do të karakterizohet nga shumëpolariteti, ku do të dominojnë 5 a më shumë aktorë të mëdhenj, për të mos folur për kërcënimet e shteteve si Irak, Iran, Kuba, Korea e Veriut dhe terrorizmi ndërkombëtar. Përveç SHBA që dominon në fushën e kapitalit intelektual dhe teknologjinë e zhvilluar, aktorë të tjerë të rëndësishëm do të ishin Kina, BE nën influencën e madhe gjermane, Japonia dhe Rusia, plus ndonjë lojtar rajonal të fuqishëm si India apo Brazili. Kina e merr statusin e fuqisë së madhe nga progesi i shpejtë ekonomik, që po e karakterizon që nga ndërmarrja e reformave të ekonomisë së tregut në vitet 70të, nga popullsia e saj e madhe, si edhe nga shtimi i armatimeve ushtarake. Sipas Bankës Botërore nëse rritja vazhdon me këto ritme, Kina do të ketë ekonominë më të madhe në botë në 2020. Gjermania dhe BE kanë treguar rritje të vazhdueshme ekonomike që nga vitet 50të, dhe me fundin e Luftës së Ftohtë kanë treguar tone të forta pavarësie nga politika amerikane dhe NATO në planin ndërkombëtar. Shenja të qarta ishin bashkimi monetary, perspektiva zgjeruese e BE dhe zhvillimi i kapacitetit mbrojtës. Japonia nga ana e vet ka ekonominë e dytë më të madhe botërore dhe përfiton nga lidhjet me shtetet “tigër” të Azisë lindore dhe juglindore. Rusia mund të ketë humbur kontrollin mbi Evropën lindore, si edhe nuk është më fuqi ekonomike (nëse ka qenë ndonjëherë), por nuk mund të mohohet fakti se ka një arsenal ushtarak që i siguron asaj një pozitë të rëndësishme diplomatike. Po kështu numri i madh i popullsisë dhe burimet natyrore që ka janë tregues për një progres ekonomik të ardhshëm.
Fytyra e një rendi të tillë nuk është e qartë. Ai mund t’i përngjasë ekuilibrit klasik të pushtetit në Evropën e shekullit XIX. Ky rend u karakterizua nga stabiliteti, por edhe nga luftra që erdhën si rezultat i shembjes së ekuilibrit të pushtetit. Këndvështrime pesimiste ndaj këtij rendi shumëpolesh e konsiderojnë atë jostabël. Nëse rendet bipolare janë të strukturuara nga armiqësia e përbashkët, në një rend shumëpolësh nuk është e qartë pozita dhe përgjegjësia e secilit prej aktorëve kryesore, që i bën marrëdhëniet dhe sjelljet e tyre të paparashikueshme. Mungesa e stabilitetit do të shtohet me barazimin e fuqisë midis aktorëve, duke krijuar rivalitet midis tyre. Mundësia e terrorizmit ndërkombëtar e vë në dyshim edhe më tepër stabilitetin në një rend shumëpolesh.
Këndvështrimet optimiste e shikojnë rendin shumëpolësh si një rrugë drejt paqes dhe stabilitetit. Një rend botëror pluralist do të bëjë të mundur evitimin e hegjemonive, dhe prezenca e aktorëve të pavarur në arenën botërore do të ndihmojnë në ruajtjen e ekuilibrit të pushtetit.
Një gjë duhet të kemi parasysh rendi botëror i shekullit XXI do të jetë ndryshe nga gjithë rendet e mëparshme të paktën në një aspekt. Të gjitha shtetet, dhe ato më të fuqishmit, sot veprojnë brenda një rrjeti ndërlidhjesh e ndërvarësie që e zvogëlon aftësinë e tyre për veprime të autonome falë avancimit të globalizimit dhe rritjes së rëndësisë së organizmave ndërkombëtare.
