shqipeedodones
Primus registratum
Kodi i gjuhes shqipe
Kodi i shqipes
apo
çelsi i shqipes,
që zbërthen çdo fjalë të gjuhës shqipe,
si dhe të gjuhëve të kultivuara të botës.
Fjalët në gjuhën shqipe dhe ndër gjuhë të huaja janë
zhvilluar sipas skemës :
Vargjet I. yll (al, el, il, ol, ul, la, le, li, lo,
lu ; po kështu, bl, fl, vl)
II ar (ar, er, ir, or, ur, ra, re, ri, ro, ru)
III jam (am, an, em, en, im, in,om, on, um, un, ma,
na, me, ne, mi, ni, mo, no, mu, nu ; as, es, is, os,
us, sa, se, si, so, su ; ash, esh, ish, osh, ush, sha,
she, shi, sho, shu; az, ez, iz, oz, uz, za, ze, zi,
zo, zu, azh, ezh, izh, ozh, uzh, zha, zhe, zhi, zho,
zhu).
Rrënjët e thjeshta të shqipes, që ne kemi trajtuar në
shkrimin ”Greqishtja dhe latinishtja vijnë nga
shqipja” botuar te Koha Jonë më 31 Mars – 1 Prill janë
zhvillime të këtyre vargjeve sipas formulave:
x * (j)am
x * yll;
x * ar;
Kështu ne kemi :
foljen them sipas formulës x * (j)am ku x = t, d, th,
dh :
(tam, tan, tem, ten, tim, tin, tom, ton, tum, tun,
mat, nat, met, net, mit, nit, mot, not, mut, nut; tas,
tes, tis, tos, tus, sat, set, sit, sot, sut).
Të vargut me rrënjë them janë dhe ta, te, ti, to, tu,
at, et, it, ot, ut.
Po kështu kemi : dam, dan, dem, den, dim, din, dom,
don, dum, dun, mad, nad, med, ned, mid, nid, mod, nod,
mud, nud; das, des, dis, dos, dus, sad, sed, sid, sod,
sud; tham, than, them, then, thim, thin, thom, thon,
thum, thun, math, nath, meth, neth, mith, nith, moth,
noth, muth, nuth; thas, thes, this, thos, thus, sath,
seth, sith, soth, suth ; tha, the, thi, tho, thu, ath,
eth, ith, oth, uth ; dham, dhan, dhem, dhen, dhim,
dhin, dhom, dhon, dhum, dhun, madh, nadh, medh, nedh,
midh, nidh, modh, nodh, mudh, nudh; dhas, dhes, dhis,
dhos, dhus, sadh, sedh, sidh, sodh, sudh ; dha, dhe,
dhi, dho, dhu, adh, edh, idh, odh, udh.
Folja kam (ca, ce, ci, co, cu, cam, cem, cim, com,
cum, ka, ke, ki, ko, ku, kam, kem, kim, kom, kum, mak,
mek, mik, mok, muk, mag, meg, mig, mog, mug etj.)
është një zhvillim i foljes jam nga togfjalëshi q’jam.
Nga x*yll ku x = c, ch, h, j, k, g, gj, q, qu, y
kemi cal, cel, cil, col, cul, lac, lec, lic, loc, luc,
cla, cle, cli, clo, clu ; chal, chel, chil etj.
.
Nga x* yll ku x = t, d, th, dh
kemi :
dal (dal, del, dil, dol, dul, lad, led, lid, lod, lud;
dla, dle, dli, dlo, dlu; tal, tel, til, tol, tul, lat,
let, lit, lot, lut; tla, tle, tli, tlo, tlu; thal,
thel, thil, thol, thul, lath, leth, lith, loth, luth;
thla, thle, thli, thlo, thlu; dhal, dhel, dhil, dhol,
dhul, ladh, ledh, lidh, lodh, ludh; dhla, dhle, dhli,
dhlo, dhlu
Nga x* yll ku x = b, f, m, p, v etj.
kemi: mal, mel, mil etj. (të cilat vijnë në fakt nga
një (a)mal, jam al, yll; emel, emil, emul etj.). Edhe
rrënja shqipe mall (dëshirë) rrjedh në këtë rrugë. Më
tej kemi pal, pel, pil, pol, pul, pla, ple, pli, plo,
plu; val, vel, vil, vol, vul, lav, lev, liv, lov, luv
e kështu me rradhë bal, fal etj.
Nga x*ar ku x = c, ch, k, j, g, sh, x
kemi :
Kre, krye car, cer, cir, cor, cur, cra, cre, cri, cro,
cru ; char, cher, chir, chor, chur, kar(a), ker, kir,
kor, kur … gar, ger, gir, gor, gur, gra, gre, gro, gru
etj.
Nga x*ar ku x = t, d, th, dh
kemi :
thërras tar, ter, tir, tor, tur, rat, ret, rit, rot,
rut; tra, tre, tri, tro, tru; dar, der, dir, dor, dur,
rad, red, rid, rod, rud; dra, dre, dri, dro, dru;
thar, ther, thir, thor, thur, rath, reth, rith, roth,
ruth; thra, thre, thri, thro, thru; dhar, dher, dhir,
dhor, dhur, radh, redh, ridh, rodh, rudh; dhra, dhre,
dhri, dhro, dhru;
Në zbërthimin etimologjik të shqipes dhe të gjuhëve të
tjera vlen të veçohet blloku i rëndësishëm
fjalëformues i shqipes: togfjalëshi “që + jam”, që
merr trajta të shumta sipas formulës x * (j)am ku x =
c, ch, ç, h, k, j, g, gj, qu, y. Kështu p.sh. shqipja
gjysh dhe gjermanishtja Kiste janë e njëjta fjalë e
shkruar në dy mënyra të ndryshme. Gjysh vjen nga
babagjysh, “ay ay q’ish” dhe Kiste vjen nga një “ar +
kishte”. Siç kuptohet dhe nga këto dy shembuj shumë
fjalë në përdorim sot në shqip dhe në gjuhë të huaj
nuk shprehin gjë të madhe. Kuptimi i tyre rrjedh nga
fjalë më të plota pjesë e të cilave kanë qenë në
rastin tonë gjysh dhe Kiste. Edhe it. gusto don të
thotë thjesht: “që ishte”. Ajo sot ka kuptimin e
shijes, por etimologjikisht është një fjalë pa kuptim
në qoftë se ne nuk e lidhim këtë togfjalësh të
ngurtësuar me Augustin dhe periudhën e tij, ashtu si
dhe vetë Augustin me një Aegjeas grek. Tek greqishtja
shumë fjalëve u këputet filli, por jo etimologjia e
tyre shqipe. Që ky fill të rilidhet dhe historia të
rindërtohet, që etimologjia e gjuhëve të ngjitet më
lart në kohë e të përvijohet sipas rrjedhës së vet të
natyrshme kërkohet dhe ndihma e munguar e shumë
bibliotekave të botës, të cilat duhet të bëjnë publike
shumë nga dorëshkrimet, që presin ende të shohin
dritën e diellit. Pa dorëshkrime të vjetra të shqipes
nuk ka qenë e mundur të zhvillohet asnjë gjuhë e
kultivuar në botë, pasi të gjithë gjuhët e vjetra e
nisin startin e tyre nga një pikë shumë e lartë
zhvillimi mendor e intelektual (leksikor, morfologjik,
sintaksor e semantik). Ekzistenca e dorëshkrimeve dhe
zhvillimi i kulturave greke, latine etj. është
teorikisht i pakuptueshëm dhe praktikisht i pamundur,
po qe se ne nuk pranojmë a priori një trashëgimi
relativisht po aq të lartë zhvillimi të gjuhës shqipe
dhe të dorëshkrimeve të saj, tek të cilat është vjelur
lënda e parë leksikore dhe morfologjike, që ka çuar në
shkrimin e sintaksave të reja të greqishtes së vjetër,
latinishtes etj.
Po aq i rëndësishëm sa togfjalëshi “që + jam”, në
punën etimologjike të gjithësejcilit është e
domosdoshme të njihet dhe të kuptohet ndërvarja
kuptimore mes rrënjëve të tilla primordiale të shqipes
si yll, au (ai, ay), ar, kreu, një(shi), parë (i),
majë, qiell, pjell etj. Një ndërvarje të tillë mes
rrënjëve Yll dhe Ay, të cilën e prekëm përciptazi në
shkrimin tonë te Ballkan të datës 8 tetor 2005, kanë
patur parasysh shkencëtarët izraelitë kur kuptuan dhe
arritën të zbërthenin një mbishkrim kohët e fundit të
relikeve arkeologjike të kreut të mijëvjeçarit të parë
para Krishtit, që lidhen me fjalën Golgotha.
Me vargjet e mësipërme dhe me rrënjët elementare të
shqipes si bëj, di, fus, gjej, men(d), mes, ngjaj,
heq, kap, pe, pa, rris, shoh, shkoj, them, thirr, vij,
uj(ë) etj. janë ndërtuar shumica e lëndës leksikore të
gjitha gjuhëve.
Në punën etimologjike hasen edhe kapërcime të
zhdërvjellta e zëvendësime të befasishme mes rrënjëve
të hershme të shqipes si p.sh. mes yll, ai, ay, dhe
pasthirrmës i!, mes foljeve bëj dhe vij, mes foljeve
di dhe thi (them), mes ta (tha) dhe ndaj, mes del, tel
dhe ter, tir (thërras). Mjaft prej tyre janë kalime të
natyrshme dhe i përkasin kohës kur rrënjët e tilla
nisën të ndaheshin e të dalloheshin kuptimisht qartë
njëra nga tjetra, apo edhe ngatërroheshin lehtë nga
dijetarë të huaj joshqipfolës, kombinimet e tjera janë
frut i punës krijuese të leksikografëve dhe
dijetarëve, të cilët për arsye të ndryshme kanë
preferuar të largojnë termin e ri të krijuar prej tyre
nga rrënjët e mëparshme duke errësuar kështu
etimologjinë e fjalës. Këtu mund të përmendim p.sh.
prapashtesën tel të sllavishtes, e cila në mjaft raste
duhet lexuar ter (thërras, quaj).
Përpjekja e çdo studiuesi në fushë të etimologjisë
është që të sjellë fjalën – objekt të studimit të tij
në atë trajtë që të jetë e zbërthyeshme në rrënjë
elementare shqipe, që formojnë një fjalë me kuptim në
gjuhën shqipe. Ky është një rregull i përgjithshëm për
çdo gjuhë tjetër jo shqipe. Kjo arrihet duke hulumtuar
në thesarin e madh të gjuhëve të ndryshme deri sa të
gjendet ajo fjalë kyç nga e cila ka dalë fjala, që ne
kërkojmë të zbërthejmë.
Edhe në periudhat më të errëta të njerëzimit, dija
njerëzore është zhvilluar në vijimësi. Ajo kurrë s’ka
patur shkëputje. E reja, novatorja nuk mund të jetë
një zhvillim, një kërcim nga hiçi. Ky kod i shqipes që
po ju parashtrojmë, ka qenë një gjë e re për mua, dhe
unë në çdo hap kam ndjerë gëzimin e krijimit, pasi
s’kam patur një udhëheqës që të më drejtonte në punën
time. Megjithatë, ne mendojmë se ky kod i shqipes ka
ekzistuar, ai ka qenë i ditur në rrethe të ngushta
dijetarësh, pasi terminologjia e gjërë dhe e
shumëanshme shkencore në të gjitha fushat e dijes, nga
botanika deri te atomistika, nga neologjizmat e vjetra
deri te ato të reja, nuk do të mund të konceptoheshin
e as të krijoheshin pa ditur mirë shqipen.
Kodi është mbajtur i fshehur për shkaqe të natyrave që
s’kanë të bëjnë me Dijen, por me Padijen si Mohim i së
drejtës themelore të çdo individi për të patur shanse
të barabarta në fushën e arsimit dhe të informacionit.
Njohja e kodit të shqipes, studimi i shqipes së vjetër
dhe të re, si dhe i pasurisë gjuhësore të popujve të
tjerë, tej kufizimeve ideologjike, do t’i jepte
etimologjisë një forcë të re. Një dritare e re do të
hapej përpara dhe askush nuk do të dilte i humbur. Do
të lidheshin mes tyre gjëra që deri më sot janë
trajtuar të shkëputura, marrëdhëniet mes popujve dhe
kulturave do të merrnin një dimension të ri, që do të
kontribuonte në forcimin e miqësisë mes tyre.
Kodi i shqipes
apo
çelsi i shqipes,
që zbërthen çdo fjalë të gjuhës shqipe,
si dhe të gjuhëve të kultivuara të botës.
Fjalët në gjuhën shqipe dhe ndër gjuhë të huaja janë
zhvilluar sipas skemës :
Vargjet I. yll (al, el, il, ol, ul, la, le, li, lo,
lu ; po kështu, bl, fl, vl)
II ar (ar, er, ir, or, ur, ra, re, ri, ro, ru)
III jam (am, an, em, en, im, in,om, on, um, un, ma,
na, me, ne, mi, ni, mo, no, mu, nu ; as, es, is, os,
us, sa, se, si, so, su ; ash, esh, ish, osh, ush, sha,
she, shi, sho, shu; az, ez, iz, oz, uz, za, ze, zi,
zo, zu, azh, ezh, izh, ozh, uzh, zha, zhe, zhi, zho,
zhu).
Rrënjët e thjeshta të shqipes, që ne kemi trajtuar në
shkrimin ”Greqishtja dhe latinishtja vijnë nga
shqipja” botuar te Koha Jonë më 31 Mars – 1 Prill janë
zhvillime të këtyre vargjeve sipas formulave:
x * (j)am
x * yll;
x * ar;
Kështu ne kemi :
foljen them sipas formulës x * (j)am ku x = t, d, th,
dh :
(tam, tan, tem, ten, tim, tin, tom, ton, tum, tun,
mat, nat, met, net, mit, nit, mot, not, mut, nut; tas,
tes, tis, tos, tus, sat, set, sit, sot, sut).
Të vargut me rrënjë them janë dhe ta, te, ti, to, tu,
at, et, it, ot, ut.
Po kështu kemi : dam, dan, dem, den, dim, din, dom,
don, dum, dun, mad, nad, med, ned, mid, nid, mod, nod,
mud, nud; das, des, dis, dos, dus, sad, sed, sid, sod,
sud; tham, than, them, then, thim, thin, thom, thon,
thum, thun, math, nath, meth, neth, mith, nith, moth,
noth, muth, nuth; thas, thes, this, thos, thus, sath,
seth, sith, soth, suth ; tha, the, thi, tho, thu, ath,
eth, ith, oth, uth ; dham, dhan, dhem, dhen, dhim,
dhin, dhom, dhon, dhum, dhun, madh, nadh, medh, nedh,
midh, nidh, modh, nodh, mudh, nudh; dhas, dhes, dhis,
dhos, dhus, sadh, sedh, sidh, sodh, sudh ; dha, dhe,
dhi, dho, dhu, adh, edh, idh, odh, udh.
Folja kam (ca, ce, ci, co, cu, cam, cem, cim, com,
cum, ka, ke, ki, ko, ku, kam, kem, kim, kom, kum, mak,
mek, mik, mok, muk, mag, meg, mig, mog, mug etj.)
është një zhvillim i foljes jam nga togfjalëshi q’jam.
Nga x*yll ku x = c, ch, h, j, k, g, gj, q, qu, y
kemi cal, cel, cil, col, cul, lac, lec, lic, loc, luc,
cla, cle, cli, clo, clu ; chal, chel, chil etj.
.
Nga x* yll ku x = t, d, th, dh
kemi :
dal (dal, del, dil, dol, dul, lad, led, lid, lod, lud;
dla, dle, dli, dlo, dlu; tal, tel, til, tol, tul, lat,
let, lit, lot, lut; tla, tle, tli, tlo, tlu; thal,
thel, thil, thol, thul, lath, leth, lith, loth, luth;
thla, thle, thli, thlo, thlu; dhal, dhel, dhil, dhol,
dhul, ladh, ledh, lidh, lodh, ludh; dhla, dhle, dhli,
dhlo, dhlu
Nga x* yll ku x = b, f, m, p, v etj.
kemi: mal, mel, mil etj. (të cilat vijnë në fakt nga
një (a)mal, jam al, yll; emel, emil, emul etj.). Edhe
rrënja shqipe mall (dëshirë) rrjedh në këtë rrugë. Më
tej kemi pal, pel, pil, pol, pul, pla, ple, pli, plo,
plu; val, vel, vil, vol, vul, lav, lev, liv, lov, luv
e kështu me rradhë bal, fal etj.
Nga x*ar ku x = c, ch, k, j, g, sh, x
kemi :
Kre, krye car, cer, cir, cor, cur, cra, cre, cri, cro,
cru ; char, cher, chir, chor, chur, kar(a), ker, kir,
kor, kur … gar, ger, gir, gor, gur, gra, gre, gro, gru
etj.
Nga x*ar ku x = t, d, th, dh
kemi :
thërras tar, ter, tir, tor, tur, rat, ret, rit, rot,
rut; tra, tre, tri, tro, tru; dar, der, dir, dor, dur,
rad, red, rid, rod, rud; dra, dre, dri, dro, dru;
thar, ther, thir, thor, thur, rath, reth, rith, roth,
ruth; thra, thre, thri, thro, thru; dhar, dher, dhir,
dhor, dhur, radh, redh, ridh, rodh, rudh; dhra, dhre,
dhri, dhro, dhru;
Në zbërthimin etimologjik të shqipes dhe të gjuhëve të
tjera vlen të veçohet blloku i rëndësishëm
fjalëformues i shqipes: togfjalëshi “që + jam”, që
merr trajta të shumta sipas formulës x * (j)am ku x =
c, ch, ç, h, k, j, g, gj, qu, y. Kështu p.sh. shqipja
gjysh dhe gjermanishtja Kiste janë e njëjta fjalë e
shkruar në dy mënyra të ndryshme. Gjysh vjen nga
babagjysh, “ay ay q’ish” dhe Kiste vjen nga një “ar +
kishte”. Siç kuptohet dhe nga këto dy shembuj shumë
fjalë në përdorim sot në shqip dhe në gjuhë të huaj
nuk shprehin gjë të madhe. Kuptimi i tyre rrjedh nga
fjalë më të plota pjesë e të cilave kanë qenë në
rastin tonë gjysh dhe Kiste. Edhe it. gusto don të
thotë thjesht: “që ishte”. Ajo sot ka kuptimin e
shijes, por etimologjikisht është një fjalë pa kuptim
në qoftë se ne nuk e lidhim këtë togfjalësh të
ngurtësuar me Augustin dhe periudhën e tij, ashtu si
dhe vetë Augustin me një Aegjeas grek. Tek greqishtja
shumë fjalëve u këputet filli, por jo etimologjia e
tyre shqipe. Që ky fill të rilidhet dhe historia të
rindërtohet, që etimologjia e gjuhëve të ngjitet më
lart në kohë e të përvijohet sipas rrjedhës së vet të
natyrshme kërkohet dhe ndihma e munguar e shumë
bibliotekave të botës, të cilat duhet të bëjnë publike
shumë nga dorëshkrimet, që presin ende të shohin
dritën e diellit. Pa dorëshkrime të vjetra të shqipes
nuk ka qenë e mundur të zhvillohet asnjë gjuhë e
kultivuar në botë, pasi të gjithë gjuhët e vjetra e
nisin startin e tyre nga një pikë shumë e lartë
zhvillimi mendor e intelektual (leksikor, morfologjik,
sintaksor e semantik). Ekzistenca e dorëshkrimeve dhe
zhvillimi i kulturave greke, latine etj. është
teorikisht i pakuptueshëm dhe praktikisht i pamundur,
po qe se ne nuk pranojmë a priori një trashëgimi
relativisht po aq të lartë zhvillimi të gjuhës shqipe
dhe të dorëshkrimeve të saj, tek të cilat është vjelur
lënda e parë leksikore dhe morfologjike, që ka çuar në
shkrimin e sintaksave të reja të greqishtes së vjetër,
latinishtes etj.
Po aq i rëndësishëm sa togfjalëshi “që + jam”, në
punën etimologjike të gjithësejcilit është e
domosdoshme të njihet dhe të kuptohet ndërvarja
kuptimore mes rrënjëve të tilla primordiale të shqipes
si yll, au (ai, ay), ar, kreu, një(shi), parë (i),
majë, qiell, pjell etj. Një ndërvarje të tillë mes
rrënjëve Yll dhe Ay, të cilën e prekëm përciptazi në
shkrimin tonë te Ballkan të datës 8 tetor 2005, kanë
patur parasysh shkencëtarët izraelitë kur kuptuan dhe
arritën të zbërthenin një mbishkrim kohët e fundit të
relikeve arkeologjike të kreut të mijëvjeçarit të parë
para Krishtit, që lidhen me fjalën Golgotha.
Me vargjet e mësipërme dhe me rrënjët elementare të
shqipes si bëj, di, fus, gjej, men(d), mes, ngjaj,
heq, kap, pe, pa, rris, shoh, shkoj, them, thirr, vij,
uj(ë) etj. janë ndërtuar shumica e lëndës leksikore të
gjitha gjuhëve.
Në punën etimologjike hasen edhe kapërcime të
zhdërvjellta e zëvendësime të befasishme mes rrënjëve
të hershme të shqipes si p.sh. mes yll, ai, ay, dhe
pasthirrmës i!, mes foljeve bëj dhe vij, mes foljeve
di dhe thi (them), mes ta (tha) dhe ndaj, mes del, tel
dhe ter, tir (thërras). Mjaft prej tyre janë kalime të
natyrshme dhe i përkasin kohës kur rrënjët e tilla
nisën të ndaheshin e të dalloheshin kuptimisht qartë
njëra nga tjetra, apo edhe ngatërroheshin lehtë nga
dijetarë të huaj joshqipfolës, kombinimet e tjera janë
frut i punës krijuese të leksikografëve dhe
dijetarëve, të cilët për arsye të ndryshme kanë
preferuar të largojnë termin e ri të krijuar prej tyre
nga rrënjët e mëparshme duke errësuar kështu
etimologjinë e fjalës. Këtu mund të përmendim p.sh.
prapashtesën tel të sllavishtes, e cila në mjaft raste
duhet lexuar ter (thërras, quaj).
Përpjekja e çdo studiuesi në fushë të etimologjisë
është që të sjellë fjalën – objekt të studimit të tij
në atë trajtë që të jetë e zbërthyeshme në rrënjë
elementare shqipe, që formojnë një fjalë me kuptim në
gjuhën shqipe. Ky është një rregull i përgjithshëm për
çdo gjuhë tjetër jo shqipe. Kjo arrihet duke hulumtuar
në thesarin e madh të gjuhëve të ndryshme deri sa të
gjendet ajo fjalë kyç nga e cila ka dalë fjala, që ne
kërkojmë të zbërthejmë.
Edhe në periudhat më të errëta të njerëzimit, dija
njerëzore është zhvilluar në vijimësi. Ajo kurrë s’ka
patur shkëputje. E reja, novatorja nuk mund të jetë
një zhvillim, një kërcim nga hiçi. Ky kod i shqipes që
po ju parashtrojmë, ka qenë një gjë e re për mua, dhe
unë në çdo hap kam ndjerë gëzimin e krijimit, pasi
s’kam patur një udhëheqës që të më drejtonte në punën
time. Megjithatë, ne mendojmë se ky kod i shqipes ka
ekzistuar, ai ka qenë i ditur në rrethe të ngushta
dijetarësh, pasi terminologjia e gjërë dhe e
shumëanshme shkencore në të gjitha fushat e dijes, nga
botanika deri te atomistika, nga neologjizmat e vjetra
deri te ato të reja, nuk do të mund të konceptoheshin
e as të krijoheshin pa ditur mirë shqipen.
Kodi është mbajtur i fshehur për shkaqe të natyrave që
s’kanë të bëjnë me Dijen, por me Padijen si Mohim i së
drejtës themelore të çdo individi për të patur shanse
të barabarta në fushën e arsimit dhe të informacionit.
Njohja e kodit të shqipes, studimi i shqipes së vjetër
dhe të re, si dhe i pasurisë gjuhësore të popujve të
tjerë, tej kufizimeve ideologjike, do t’i jepte
etimologjisë një forcë të re. Një dritare e re do të
hapej përpara dhe askush nuk do të dilte i humbur. Do
të lidheshin mes tyre gjëra që deri më sot janë
trajtuar të shkëputura, marrëdhëniet mes popujve dhe
kulturave do të merrnin një dimension të ri, që do të
kontribuonte në forcimin e miqësisë mes tyre.