Hija e Peter Schlemhil në letërsinë gjermane dhe botërore
Historia e njeriut që shiti hijen e vet, do të kthehej në një nga sukseset më të mëdha letrare të shekullit 19 në Gjermani dhe jashtë saj. Humbja e hijes si paralajmërim për humbjen e shpirtit.</p>
Kjo është eseja që Jonila Godole, përkthyesja e Historia e çuditshme e Peter Schlemihl”, ka shkruar për veprën e Adelbert von Chamissos</p>
Dhjetë vjet më parë, gjatë përkthimit të tragjikomedisë Procesi për Hijen e Gomarit” nga Friedrich Dürrenmatt, u pushtova kaq fort nga motivi i hijes, sa nisa të kërkoja për autorë dhe vepra të ngjashme që kishin në qendër këtë subjekt pa kohë dhe hapësirë.</p>
Dürrenmatt vetë shënonte në krye të veprës se ishte frymëzuar nga Christoph Martin Wieland (1733-1813), edhe pse me subjekt të tjetërsuar. Hijen, ose thënë ndryshe: Tjetrin, të ngjashmin, sozinë tonë do ta hasja shpesh, sidomos te romantikët gjermanë, Chamisso, E.T.A.</p>
Hoffmann, apo te Hans Christian Andersen, te Hermann Hesse, Hugo von Hoffmannsthal dhe deri te Dostojewskij. Por Historia e çuditshme e Peter Schlemihl” e Adelbert von Chamisso, shkruar në gusht/shtator 1813 dhe botuar më 1814 është vepra e parë në letërsinë botërore që e përdorur Hijen dhe mungesën e Hijes si motivin e saj qendror.</p>
Dy tregimet e mëvonshme të shkrimtarit tjetër gjerman fantastik E.T.A. Hoffmann, “Aventura e natës së Vitit të Ri” (Die Abenteuer der Silvesternacht) dhe Historia e shëmbëlltyrës së humbur” (Die Geschichte vom verlorenen Spiegelbilde) nuk ishin veçse replika ndaj Schlemihlit. Njësoj si rrëfimi Hija” (Der Schatten) i Andersenit.</p>
Ndërsa studiues dhe kritikë letrarë përqendrohen te interpretimi i Hijes si çelës kuptimor i veprës, vetë Chamisso e thjeshton mitin e ngritur rreth historisë: Gjatë një udhëtimi kisha humbur kapelën, trastën e bukës, dorezat dhe valixhet. Miku im Fouques më ngacmon duke më thënë: ‘Mos ke humbur gjë edhe Hijen?’</p>
Dhe vramë mendjen për këtë fatkeqësi.” Pra, indikatori i parë i motivit ishte fatkeqësia si burim i humbjes së Hijes. Në një letër që Fouque (Friedrich de la Motte Fouque – botuesi i veprës) i drejton mikut të tyre të përbashkët Hitzig në tetor 1839 shënohet një version i dytë: “E kam si sot para syve.</p>
Dielli i drekës në Nennhausen na i lëshonte hijet poshtë këmbëve, ne ecnim të dy duke biseduar siç bënim zakonisht. Kur Adelberti qëndroi dhe tha: Sikur njëri prej nesh të humbte beft Hijen, apo sekush të vetën? Të dy u çmeritëm.”</p>
Në një variant të tretë një mik tjetër i të dyve, Wilhelm Rauschenbusch, jepet sërish shëtitja e mësipërme: “Dielli lëshonte hije të gjata, aq sa Hija e Fouque-së shkurtabiq dukej po aq e bëshme sa ajo e Chamissos trupgjatë. ‘Si thua, Fouque’ i kthehet Chamisso, ‘nëse unë ta palos hijen tënde dhe ti ecën përkrah meje pa Hije?’ Kjo pyetje e tmerroi dhe pështirosi mikun njëherazi dhe ai e shtyu Chamisson të vazhdonte akoma me shtjellimin e historisë.”</p>
Emri i personazhit, Schlemihl, është frymëzuar nga Talmudi. Sipas traditës hebraike me këtë emër thërriteshin njerëzit fatkeqë dhe të pazotë që nuk arrijnë të bëjnë asgjë të hajrit.</p>
Në një letër drejtuar të vëllait, Chamisso shkruan për personazhin e tij: Një Schlemihl mund ta thyejë gishtin duke e mbajtur në xhep; mund të rrëzohet mbi shpinë dhe të thyejë hundën; ndodhet gjithmonë në kohën dhe vendin e gabuar.” Një njeri pa fat, me pak fjalë, që për hir të mendjelehtësisë mund të humbasë gjithçka, edhe pse Peter Schlemihl nuk është kryekëput i pafat gjatë rrëfimit.</p>
Chamisso që kishte botuar edhe vepra të tjera letrare, më së shumti poezi, por pa pasur ndonjë sukses të madh, nuk se kishte ndonjë pritje të madhe për Historinë e çuditshme…”</p>
Historia u shkrua për të zbavitur fëmijët dhe të shoqen e mikut të tij Hitzig, i cili e kishte ftuar të bujtte tek ata në fshat, pas tërheqjes nga lufta e Prusisë kundër Bonapartit, ku Chamisso ndodhej mes dy zjarreve, pasi i duhej të luftonte për atdheun e tij të ri, kundër dheut mëmë, Francës.</p>
Askush e aq më pak Chamisso, do ta kishte besuar atëherë se historia e njeriut që shiti hijen e vet, do të kthehej në një nga sukseset më të mëdha letrare të shekullit 19 në Gjermani dhe jashtë saj.</p>
Pjesa më e madhe e studiuesve që janë marrë me Hijen e Schlemihlit janë mbështetur kryesisht te biografia e autorit, duke e reduktuar veprën në përputhjen e Chamissos me figurën e Peter Schlemihlit: Humbja e Hijes sipas tyre i përafrohej jetës së autorit, si një person pa atdhe, pa rrënjë, nëse Hija do të merrej në një kontekst më të gjerë, ajo mund të ishte një shenjë e jashtme për përkatësinë fetare, pronën dhe statusin shoqëror.</p>
Sidoqoftë reduktimi i simbolit të Hijes në një grusht të dhënash biografike të autorit, – përshkrimi i Peter Schlemihlit është shumë i ngjashëm me atë të Chamissos vetë, qoftë nga ana fizike, qoftë nga veprimtaria natyraliste-shkencore në fund të rrëfimit, – mbetet i njëanshëm, pse dihet që në letërsi përvojat vetjake të autorëve gjithmonë përthyhen në simbole të caktuara.</p>
Chamisso u përball me problematikën e interpretimit të Hijes qysh në të gjallë. Në parathënien e përkthimit francez të librit Historia e çuditshme e Peter Schlemihl”, Adelbert von Chamisso shkruan mbi orvatjet interpretuese: “Historia ka rënë në duart e njerëzve që duke qenë mësuar të lexojnë për t’u mençuruar, kanë vrarë mendjen të rrokin nënkuptimin.</p>
Shumë prej tyre kanë ngritur hipoteza interesante për Hijen; të tjerët, duke e respektuar personin tim si më të ditur, nga sa jam vërtet, m’u drejtuan për të mësuar zgjidhjen e dyshimeve të tyre. Pyetja, me të cilën m’u hodhën përsipër më bëri të skuqem për padijen time.”</p>
Pse ndryshe nga sa mund të mendonte sekush, për Chamisson përgjigjja ishte e thjeshtë: Schlemihlit ia mori mendjen paraja, vlerën e të cilës e njihte, dhe nuk mendoi për gjënë më solide: Hijen. Kështu që fusha e interpretimit për më tej mbetet e hapur për këdo: pa Hijen, Schlemihl nuk ka më një jetë të zakonshme, humbet dashurinë e tij për hir të Rascalit, shërbëtorit që është pasuruar në kurriz të atij vetë.</p>
Chamisso nuk i shpjegon asgjë lexuesit për konfigurimet e çuditshme që mbruhen në veprën e tij. Sikurse tregon edhe historia e krijimit të fabulës, Chamisso nuk se ka pasur ndër mend ndonjë ide filozofike të qenësishme, siç thoshte edhe vetë: “Me poezinë rrallë kërkoj të arrij diçka; kur një anekdotë, një fjalë, një figurë më trondit, mendoj, se edhe të tjerëve duhet t’u ndodhë njësoj, kështu që punoj me gjuhën, derisa ta arrij atë vizion.” Kështu pra edhe historia e Hijes u krijua më tepër si një nevojshmëri e brendshme, mbrujtur prej vetvetes.</p>
Këtë siç duket kishte parasysh edhe Thomas Mann, kur ndërsa shkruan për historinë e Peter Schlemihl nënvizon se, ideja e një krijimi mund të jetë krejt e rëndomtë dhe e rastësishme, por duart e shkrimtarit të duhur e bëjnë atë të pavdekshme dhe e kthejnë në xhevahir të letërsisë botërore.</p>
Padyshim që në suksesin e veprës së Chamissos një rol të padiskutueshëm ka luajtur edhe periudha historike në të cilën u shkrua vepra: shkatërrimi i feudalizmit, shoqëruar nga rrënimi i vlerave njerëzore dhe shoqërore të kohës, dhe lindja e kapitalizmit, ku paraja, siç del qartë në novelën e Chamissos, luan një rol të rëndësishëm në shoqëri. (Tema e shndërrimit të karakterit njerëzor përmes parasë do të trajtohet shpesh në letërsinë romantike: tregimet e E.T.A. Hoffmann Klein Zaches genannt Zinnober”, të Balzac La peau de chagrin”, ose të Gogol Portreti”).</p>
Vërtet historia e çuditshme të krijon përshtypjen sikur Peter Schlemihl është i vetmi person që humbet hijen e tij kundrejt parave, por kjo nuk i nënkupton detyrimisht të gjithë. Personazhi që shfaqet fillimisht si modeli i Peter Schlemihlit, Zoti John, është një qytetar në dukje i respektuar, edhe pse deri diku i humbur, pse i blerë më përpara nga burri i përhimë.</p>
Ndërsa Chamisso e shihte veprën e ti
Ky artikull eshte marre nga: http://www.albaniasite.net/?p=25327. Per me shume artikuj te ngjashem vizitoni: http://www.albaniasite.net/?p=25327
Historia e njeriut që shiti hijen e vet, do të kthehej në një nga sukseset më të mëdha letrare të shekullit 19 në Gjermani dhe jashtë saj. Humbja e hijes si paralajmërim për humbjen e shpirtit.</p>
Kjo është eseja që Jonila Godole, përkthyesja e Historia e çuditshme e Peter Schlemihl”, ka shkruar për veprën e Adelbert von Chamissos</p>
Dhjetë vjet më parë, gjatë përkthimit të tragjikomedisë Procesi për Hijen e Gomarit” nga Friedrich Dürrenmatt, u pushtova kaq fort nga motivi i hijes, sa nisa të kërkoja për autorë dhe vepra të ngjashme që kishin në qendër këtë subjekt pa kohë dhe hapësirë.</p>
Dürrenmatt vetë shënonte në krye të veprës se ishte frymëzuar nga Christoph Martin Wieland (1733-1813), edhe pse me subjekt të tjetërsuar. Hijen, ose thënë ndryshe: Tjetrin, të ngjashmin, sozinë tonë do ta hasja shpesh, sidomos te romantikët gjermanë, Chamisso, E.T.A.</p>
Hoffmann, apo te Hans Christian Andersen, te Hermann Hesse, Hugo von Hoffmannsthal dhe deri te Dostojewskij. Por Historia e çuditshme e Peter Schlemihl” e Adelbert von Chamisso, shkruar në gusht/shtator 1813 dhe botuar më 1814 është vepra e parë në letërsinë botërore që e përdorur Hijen dhe mungesën e Hijes si motivin e saj qendror.</p>
Dy tregimet e mëvonshme të shkrimtarit tjetër gjerman fantastik E.T.A. Hoffmann, “Aventura e natës së Vitit të Ri” (Die Abenteuer der Silvesternacht) dhe Historia e shëmbëlltyrës së humbur” (Die Geschichte vom verlorenen Spiegelbilde) nuk ishin veçse replika ndaj Schlemihlit. Njësoj si rrëfimi Hija” (Der Schatten) i Andersenit.</p>
Ndërsa studiues dhe kritikë letrarë përqendrohen te interpretimi i Hijes si çelës kuptimor i veprës, vetë Chamisso e thjeshton mitin e ngritur rreth historisë: Gjatë një udhëtimi kisha humbur kapelën, trastën e bukës, dorezat dhe valixhet. Miku im Fouques më ngacmon duke më thënë: ‘Mos ke humbur gjë edhe Hijen?’</p>
Dhe vramë mendjen për këtë fatkeqësi.” Pra, indikatori i parë i motivit ishte fatkeqësia si burim i humbjes së Hijes. Në një letër që Fouque (Friedrich de la Motte Fouque – botuesi i veprës) i drejton mikut të tyre të përbashkët Hitzig në tetor 1839 shënohet një version i dytë: “E kam si sot para syve.</p>
Dielli i drekës në Nennhausen na i lëshonte hijet poshtë këmbëve, ne ecnim të dy duke biseduar siç bënim zakonisht. Kur Adelberti qëndroi dhe tha: Sikur njëri prej nesh të humbte beft Hijen, apo sekush të vetën? Të dy u çmeritëm.”</p>
Në një variant të tretë një mik tjetër i të dyve, Wilhelm Rauschenbusch, jepet sërish shëtitja e mësipërme: “Dielli lëshonte hije të gjata, aq sa Hija e Fouque-së shkurtabiq dukej po aq e bëshme sa ajo e Chamissos trupgjatë. ‘Si thua, Fouque’ i kthehet Chamisso, ‘nëse unë ta palos hijen tënde dhe ti ecën përkrah meje pa Hije?’ Kjo pyetje e tmerroi dhe pështirosi mikun njëherazi dhe ai e shtyu Chamisson të vazhdonte akoma me shtjellimin e historisë.”</p>
Emri i personazhit, Schlemihl, është frymëzuar nga Talmudi. Sipas traditës hebraike me këtë emër thërriteshin njerëzit fatkeqë dhe të pazotë që nuk arrijnë të bëjnë asgjë të hajrit.</p>
Në një letër drejtuar të vëllait, Chamisso shkruan për personazhin e tij: Një Schlemihl mund ta thyejë gishtin duke e mbajtur në xhep; mund të rrëzohet mbi shpinë dhe të thyejë hundën; ndodhet gjithmonë në kohën dhe vendin e gabuar.” Një njeri pa fat, me pak fjalë, që për hir të mendjelehtësisë mund të humbasë gjithçka, edhe pse Peter Schlemihl nuk është kryekëput i pafat gjatë rrëfimit.</p>
Chamisso që kishte botuar edhe vepra të tjera letrare, më së shumti poezi, por pa pasur ndonjë sukses të madh, nuk se kishte ndonjë pritje të madhe për Historinë e çuditshme…”</p>
Historia u shkrua për të zbavitur fëmijët dhe të shoqen e mikut të tij Hitzig, i cili e kishte ftuar të bujtte tek ata në fshat, pas tërheqjes nga lufta e Prusisë kundër Bonapartit, ku Chamisso ndodhej mes dy zjarreve, pasi i duhej të luftonte për atdheun e tij të ri, kundër dheut mëmë, Francës.</p>
Askush e aq më pak Chamisso, do ta kishte besuar atëherë se historia e njeriut që shiti hijen e vet, do të kthehej në një nga sukseset më të mëdha letrare të shekullit 19 në Gjermani dhe jashtë saj.</p>
Pjesa më e madhe e studiuesve që janë marrë me Hijen e Schlemihlit janë mbështetur kryesisht te biografia e autorit, duke e reduktuar veprën në përputhjen e Chamissos me figurën e Peter Schlemihlit: Humbja e Hijes sipas tyre i përafrohej jetës së autorit, si një person pa atdhe, pa rrënjë, nëse Hija do të merrej në një kontekst më të gjerë, ajo mund të ishte një shenjë e jashtme për përkatësinë fetare, pronën dhe statusin shoqëror.</p>
Sidoqoftë reduktimi i simbolit të Hijes në një grusht të dhënash biografike të autorit, – përshkrimi i Peter Schlemihlit është shumë i ngjashëm me atë të Chamissos vetë, qoftë nga ana fizike, qoftë nga veprimtaria natyraliste-shkencore në fund të rrëfimit, – mbetet i njëanshëm, pse dihet që në letërsi përvojat vetjake të autorëve gjithmonë përthyhen në simbole të caktuara.</p>
Chamisso u përball me problematikën e interpretimit të Hijes qysh në të gjallë. Në parathënien e përkthimit francez të librit Historia e çuditshme e Peter Schlemihl”, Adelbert von Chamisso shkruan mbi orvatjet interpretuese: “Historia ka rënë në duart e njerëzve që duke qenë mësuar të lexojnë për t’u mençuruar, kanë vrarë mendjen të rrokin nënkuptimin.</p>
Shumë prej tyre kanë ngritur hipoteza interesante për Hijen; të tjerët, duke e respektuar personin tim si më të ditur, nga sa jam vërtet, m’u drejtuan për të mësuar zgjidhjen e dyshimeve të tyre. Pyetja, me të cilën m’u hodhën përsipër më bëri të skuqem për padijen time.”</p>
Pse ndryshe nga sa mund të mendonte sekush, për Chamisson përgjigjja ishte e thjeshtë: Schlemihlit ia mori mendjen paraja, vlerën e të cilës e njihte, dhe nuk mendoi për gjënë më solide: Hijen. Kështu që fusha e interpretimit për më tej mbetet e hapur për këdo: pa Hijen, Schlemihl nuk ka më një jetë të zakonshme, humbet dashurinë e tij për hir të Rascalit, shërbëtorit që është pasuruar në kurriz të atij vetë.</p>
Chamisso nuk i shpjegon asgjë lexuesit për konfigurimet e çuditshme që mbruhen në veprën e tij. Sikurse tregon edhe historia e krijimit të fabulës, Chamisso nuk se ka pasur ndër mend ndonjë ide filozofike të qenësishme, siç thoshte edhe vetë: “Me poezinë rrallë kërkoj të arrij diçka; kur një anekdotë, një fjalë, një figurë më trondit, mendoj, se edhe të tjerëve duhet t’u ndodhë njësoj, kështu që punoj me gjuhën, derisa ta arrij atë vizion.” Kështu pra edhe historia e Hijes u krijua më tepër si një nevojshmëri e brendshme, mbrujtur prej vetvetes.</p>
Këtë siç duket kishte parasysh edhe Thomas Mann, kur ndërsa shkruan për historinë e Peter Schlemihl nënvizon se, ideja e një krijimi mund të jetë krejt e rëndomtë dhe e rastësishme, por duart e shkrimtarit të duhur e bëjnë atë të pavdekshme dhe e kthejnë në xhevahir të letërsisë botërore.</p>
Padyshim që në suksesin e veprës së Chamissos një rol të padiskutueshëm ka luajtur edhe periudha historike në të cilën u shkrua vepra: shkatërrimi i feudalizmit, shoqëruar nga rrënimi i vlerave njerëzore dhe shoqërore të kohës, dhe lindja e kapitalizmit, ku paraja, siç del qartë në novelën e Chamissos, luan një rol të rëndësishëm në shoqëri. (Tema e shndërrimit të karakterit njerëzor përmes parasë do të trajtohet shpesh në letërsinë romantike: tregimet e E.T.A. Hoffmann Klein Zaches genannt Zinnober”, të Balzac La peau de chagrin”, ose të Gogol Portreti”).</p>
Vërtet historia e çuditshme të krijon përshtypjen sikur Peter Schlemihl është i vetmi person që humbet hijen e tij kundrejt parave, por kjo nuk i nënkupton detyrimisht të gjithë. Personazhi që shfaqet fillimisht si modeli i Peter Schlemihlit, Zoti John, është një qytetar në dukje i respektuar, edhe pse deri diku i humbur, pse i blerë më përpara nga burri i përhimë.</p>
Ndërsa Chamisso e shihte veprën e ti
Ky artikull eshte marre nga: http://www.albaniasite.net/?p=25327. Per me shume artikuj te ngjashem vizitoni: http://www.albaniasite.net/?p=25327