Thamina
Papirus rex
- Mënyra si perceptohet frika nga grupmosha të ndryshme. Këndvështrimi i psikologut lidhur me shkaqet dhe pasojat e ndjenjës së frikës në zhvillimin e personalitetit të njeriut. Çfarë këshillon libri "Sekreti i fëmijëve të lumtur" nga autori Steve Biddulph i botimeve “MAX”
Që në nisje të rrugës së jetës individi shoqërohet nga ndjesia e frikës, e cila nuk është e njëjtë te çdokush dhe po ashtu nuk zhvillohet njësoj te gjithsecili. Kështu, nëse takon një gjysh 65-vjeçar, siç është rasti i Ali Kardashit teksa ai përkujdeset për nipin e vet, mëson se qëndrimi i tij lidhur me edukimin e fëmijëve bazohet fort te disiplina e rreptë, te nxitja e ndjenjës së frikës nga autoriteti i lartë prindëror, i cili, ndonëse ushtrohej edhe përmes goditjes së fëmijës, sipas tij, ishte i përligjur. Kjo sillte rezultat pozitiv në ndërtimin e një individi të shëndetshëm, gjithnjë sipas tij. Në kundërshti me të vjen Fatmira Shkira, 49-vjeçare, nënë e një vajze 21-vjeçare, e cila e përcakton tejet të ulët dhe çedukues frymëzimin e frikës dhe ushtrimin e dhunës.
Në rastin e Ali Kardashit, tashmë gjysh, ai pohon se është goditur nga prindi i tij, ka goditur po ashtu fëmijët e vet, sigurisht për të mirën e tyre dhe shfaqet i pakënaqur që “dajaku” paska dalë mënjanë. Nga ana tjetër, Fatmira Shkira, ndonëse e divorcuar, edhe pse ka përjetuar ndjesinë e të qenit refugjate, dëshmon se kundrejt saj nuk është nxitur ndjenja e frikës, edhe pse ka qenë fëmija i katërt në familjen e saj të mëparshme. Për rrjedhojë, edhe ajo me të bijën ka ecur në të njëjtën vijimësi. Teksa pyet fëmijët dhe adoleshentët lidhur me ndjenjën e frikës, përgjithësisht, ata nuk e njohin këtë ndjesi. Ata kanë frikë nga errësira, ndoshta pak edhe nga qentë, por jo nga prindërit, jo nga mësuesit, jo nga kafshët dhe kjo është pozitive.
Por habia e tyre kur u përmend frikën dhe mosnjohja e saj është dëshmi e një mungese parapërgatitjeje për jetën. Duket se shoqëria shqiptare, e lodhur nga frikat e fëmijërisë së dikurshme, për të shprehur mendimin, për të pyetur mbi të rejat që e ngacmojnë një fëmijë ka kaluar tashmë në skajin e kundërt, atë të lirisë pa kufi. Ali Kardashi, sot gjysh, dëshmon se edhe në moshë madhore ndaj tij është nxitur frikë prej eprorëve. Ai gjithashtu ka bërë të njëjtën gjë ndaj vartësve, sepse kjo e çonte “para” punën. Edhe tani, ndaj më të vegjëlve “që nuk ia dëgjojnë fjalën”, prapë godet, sigurisht për të ushtruar autoritet dhe disiplinë. Natyrisht as vetë, as tani nuk ka shpëtuar nga ndjenja e frikës.
Frika e tij aktuale është thënia e së vërtetës për shumë probleme, pasi tani shumëkush është i armatosur dhe logjika e njerëzve ka humbur, respekti ndaj familjarëve, po ashtu. Në këtë realitet, Fatmira, e ardhur nga emigrimi në Greqi së bashku me të bijën, mezi po pret të largohet sërish për të shkuar në Vjenë, aty ku vajza e saj do të vazhdojë studimet e larta. Në gjithë këtë ajo që na shqetëson është se sa ndikon në formimin e personalitetit të individit ndjenja e frikës dhe mënyra si administrohet ajo.
Cilat janë frikat që lindin me ne dhe cilat ato që kultivohen falë edukimit në periudha të ndryshme moshore dhe gjendje të caktuara në jetë?
Silvana Loka, psikologe klinike/psikoterapiste, shtjellon konceptin e frikës, shkaqet që e prodhojnë atë dhe pasojat në jetën e individit, duke zënë fill si ndjenjë që prej fëmijërisë.
Çfarë është frika si emocion?
Frika përfshin ndjenjën e ankthit dhe mospranimit/refuzimit të një personi apo një situate të caktuar dhe që shpesh shoqërohet me sjellje shmangëse nga vetë personi apo situata që e ka shkaktuar këtë ndjenjë. Frika është një emocion që është i pranishëm te çdo njeri, sidomos në moshën e fëmijërisë. Si fillim, do të duhet të qartësojmë diçka të rëndësishme. Frika, jo gjithmonë, nuk është një emocion i keq, që duhet shmangur apo që duhet luftuar. Frika, sidomos në stade të ndryshme të zhvillimi te fëmijët, është një tregues i zhvillimit të vetë fëmijës. Ajo mund të jetë tregues i nivelit në të cilin një fëmijë arrin ose nuk arrin të njohë një njeri apo të kuptojë një situatë ose fenomen. Gjithashtu frika mund të tregojë lehtësisht se cilët janë kufijtë e duresës së një fëmije.
Kur nis frika te fëmija?
Frika mund të përjetohet qysh në moshë të hershme të fonjshës. Foshnjat deri 5-6 muajshe përjetojnë frikë nga njerëzit e panjohur. Deri nga fundi i viti të parë të jetës foshnjat përjetojnë elemente të fuqishme të frikës dhe ankthit, sa herë që prindërit apo njerëzit e njohur për ta largohen dhe foshnjat ndihen vetëm. Përgjatë moshës 3-6 vjeçare fëmijët, për shkak të vështirësisë për të bërë dallimin midis realitetit dhe imagjinatës, përjetojnë frikëra të ndryshme nga koncepte ose feneomene që janë përgjithësisht fryt i imagjinatës, të tilla si përbindëshat, fantazmat, etj. Përgjatë viteve të para të shkollës, me pjekjen e mendimit realist për botën, tentojnë të kenë frikëra nga sëmnudjet e ndryshme, vdekja ose dukuritë natyrore si vetëtimat, tërmetet, etj.
A përcillet te fëmija në barkun e nënës frika e vetë nënës?
Ka studiues që janë të mendimit se frika mund të përjetohet nga foshnja ende e palindur, për shkak të natyrës tejet të ngushtë të lidhjes midis reagimeve trupore të tij dhe nënës. Në parapërgatitjet e nënës për shtatzëninë, si dhe në mbështetjen përgjatë shtatzënisë, ne, psikologët, vazhdimisht theksojmë ndikimin që kanë sjellja dhe reagimet emocionale të nënës në zhvillimin e foshnjës. Ka disa teoricienë që vitet e fundit kanë folur edhe për mundësinë e ekzistencës së kujtesës të tranferueshme nga nëna te foshnja, por këto mendime janë ende subjekt i kërkimeve shkencore. Sidoqoftë, vlen të theksohet fakti se reagimet fiziologjike të trupit të nënës në situata frike, sidomos të frikës ekstreme dhe të përsëritur, lënë gjurmë në funksionimin e fiziologjisë së foshnjës.
A mund të klasifikohen frikërat?
Përgjithësisht, në praktikën tonë klinike, ne psikologët kemi nevojë të bëjmë një përcaktim të intensitetit të frikës. Frikërat e ndryshme përgjatë fëmijërisë, nëse janë të vazhdueshme dhe nëse prindërit apo edukatorët/mësuesit nuk bisedojnë me fëmijët për të shpjeguar fenomenet e ndryshme që shkaktojë frikërat dhe nëse nuk forcojnë te fëmijët besimin se frikërat mund të kuptohen dhe të menaxhohen, ato (frikërat) fillojnë të marrin natyrën e ankthit. Ankthi është një reagim shumë kompleks, i cili përfshin frikën e vazhdueshme, vështirësi në përqendrim dhe të menduar, pagjumësi, djersitje të duarve, ndjesi të vjelli, marrje mendsh, dhimbje koke, mungesë dëshirë për të ndjekur aktivitet e përditshme, etj.
Si ndikon ndjesia e frikës në formimin e personalitet dhe zhvillimit në të ardhmen?
Pa diskutim që frikërat ndikojnë në formimin e personalitetit të një fëmije. Ashtu sikurse ndikojnë dashuria, lumturia, zemërimi, neveria, urrejtja, etj. Emocionet luajnë një rol të jashtëzakonshëm në atë që fëmijët do të bëhen kur të rriten, edhe pse përgjithësisht prindërit dhe edukatorët/mësuesit kanë një vëmendje të posaçme ndaj forcimit të kapacitetit mendor dhe sjelljeve të mira. Praktika klinike më ka dhënë mundësinë që të punoj me fëmijët dhe, sidomos, me prindërit e tyre për rëndësinë që ka rritja e fëmijës pa frikën nga e panjohura, pa frikën e gjërave që nuk i kuptojnë, pa frikën e dështimit të mundshëm, për shkak të padijes dhe mungesës së guimit, pa frikën e të besuarit te vetja. Sado shumë të investohet dashuri, kohë dhe pará për ta kthyer një fëmijë në një të rritur të suksesshëm, ky investim mund të minohet në çdo çast nga reagimi: “Unë e di që mund ta bëj, por kam shumë frikë!”.
A ka frikëra që na shoqërojnë që prej fëmijërisë përgjatë gjithë jetës?
Ka raste kur prindërit nuk arrijnë të kuptojnë kompleksitetin e reagimeve trupore, emocionale dhe sjellore për shkak të frikës. Ndonjëherë fëmija lihet ta zgjidhë vetë raportin me personin apo objektin që i përcjell frikë. Nuk janë të pakta rastet që vetë prindërit apo persona të tjerë të rëndësishëm në jetën e fëmijës ta prodhojnë frikën te fëmija, herë si mënyrë argëtimi, herë si rrugë e shkurtër për të shmangur ndonjë sjellje të padëshiruar të fëmijës dhe herë të tjera, sepse nuk kuptohet që një fjalë apo reagim i caktuar i të rriturve prodhon frikë te fëmija. Nuk janë të pakta rastet që në praktikën klinike disa klientë, pavarësisht pjekurisë së moshës dhe suksesit në jetë, vazhdojnë të përballen me frikë e vazhdueshme nga dështimi i mundshëm dhe nga frika e përballjes me të tjerët.
Si mund t'i shërojmë frikërat apo si mund t'i parandalojmë, nëse është e këshillueshme?
Lajmi i mirë është që frikërat, ato frikëra që na pengojnë dhe na e vështirësojnë zhvillimin, edhe mund të parandalohen, edhe mund të shërohen. Gjëja e parë që prindërit duhet të bëjnë, është të vendosin një komunikim të hapur me fëmijët e tyre. Frika është një emocion që shpesh përzihet me ndjenjat e turpit dhe fajit dhe për këtë shkak fëmija e ka të vështirë ta pranojë. Prindërit mund të ndihmojnë fëmijët; duke iu pohuar se përjetimi i frikës është reagim normal; duke ndarë me fëmijët frikëra të ngjashme me të tyret kur prindërit kishin moshën e tyre; duke iu shpjeguar me sa të munden fenomene të ndryshme që janë burim frike; duke iu nxjerrë gjithnjë në pah aftësitë që fëmijët kanë për të përballur frikërat e tyre; duke iu dhënë gjithnjë mbështetje, edhe në rastet kur përballja me frikën nuk ka rezultuar shumë e suksesshsme; duke iu konfirmuar vazhdimisht dashurinë e tyre. Sigurisht, në rastet kur prindërit vlerësojnë që përpjekjet e tyre janë të pamjaftueshme për të ndihmuar fëmijën të përballet me frikëra të caktuara, do të ishte i nevojshëm konsultimi me një psikolog. Psikologu do të ishte specialisti i duhur për të qartësuar natyrën e frikës, intensitetin e saj, aspektet e zhvillimit që frika mund të ketë prekur te fëmija.
Ndjenja e frikës te fëmijët aktivizon mbrojtjen
Artemisa Bushi, redaktore letrare, duke u mbështetur në librin "Sekreti i fëmijëve të lumtur" nga autori Steve Biddulph të botimeve “MAX”, lidhur me ndihmën që duhet t’u jepet fëmijëve, shprehet se frika duhet të ekzistojë. Është jashtëzakonisht e rëndësishme për fëmijët të mësojnë të ngrijnë në vend nga frika dhe të mos vrapojnë drejt rrezikut. Ata duhet të mësojnë të vrapojnë shpejt ose të kërcejnë me shkathtësi, për t’iu shmangur ndonjë makine që ecën me shpejtësi ose ndonjë biçiklete që del nga rruga dhe shkon në drejtim të tyre, në trotuarin ku ecin. Dhe në jetën tonë të qytetit, t’u tremben të huajve që hiqen shumë miqësorë ose ndokujt që sillet në mënyrë të çuditshme.
Por, nga ana tjetër, frika është edhe një e metë e madhe, fëmijët duhet të jenë në gjendje të flasin me të rriturit, të jenë të zotë, sidomos në shoqëri. Ata duhet ta shohin botën si një vend të sigurt, por kur di të manovrosh si duhet në të. Duam që ata t’i provojnë trimërisht gjërat e reja: sportet, shokët e rinj, krijimtarinë etj.
Frika ka dy synime: së pari, të përqendron. Në rast se të del, papandehur, një pengesë e pakëndshme përpara, ti pushon së ëndërruari dhe i hap sytë katër! Së dyti, frika të mbush edhe me energji. Ti do të vraposh më shpejt dhe do të kërcesh më shumë nga ç’mendoje se mundeshe!
Ajo që fëmijët duhet të mësojnë në lidhje me frikën mund të përmblidhet me një fjalë të vetme: Mendo! Duhet të përdorim mendjen për të kontrolluar frikët tona.
Katër rregulla bazë për t’u përballur me frikën:
Bëhu shumë praktik. Fëmijët tre-katërvjeçarë, sapo fillojnë të mendojnë për botën e madhe rreth tyre, bëhen shumë kureshtarë për të. Ky stad, në disa libra, njihet si “katërvjetëshi i frikës”. Fol me ta për të, bëhu i duruar dhe i rastësishëm. Beso te intuita e tyre! Frika është një lloj radari, që shërben për të kapur rrezikun.
Fol me të se si ta mposhtë frikën. Në qoftë se një fëmijë flet për një frikë reale (qoftë edhe e largët), atëherë shpjegoja se ç’vështirësi do të dilnin, sikur ajo të ndodhë me të vërtetë. Ndërto një plan veprimi, gjej së bashku me të se ç’do t’i duhej të bënte për të qenë prapë i sigurt.
Në qoftë se ai të flet për një frikë joreale, atëherë tregoja këtë. Mos kërko për monstra poshtë shtratit të tyre. Ata janë pjesë e fantazisë së tyre, nxitur nga shumëllojshmëria e gjithçkaje që shikojnë në TV apo që i lexojnë në librat e moshës së tyre.
Frikët e fshehura. Nëse fëmijët janë vazhdimisht të trembur, përdor teknikën e dëgjimit që të zbulosh, nëse ka gjësendi tjetër që i shqetëson dhe që e kanë të vështirë ta tregojnë. Ndonjëherë, njëra frikë mbulon një tjetër që është më e vështirë të tregohet.
Për shkak të frikave të ndryshme me të cilat përballen fëmijët e sotëm, sidomos kur jetojnë në qytete të mëdha, është më se e nevojshme futja e programeve trajnuese për sjelljet mbrojtëse.
Këto programe do t’i ndihmojnë fëmijët të planifikojnë si dhe ku ta kërkojnë ndihmën, në qoftë se u ndodh diçka. Fatkeqësisht, një ndër rreziqet më të zakonshme për të gjithë fëmijët është abuzimi seksual dhe, shpeshherë, nga ndonjë i njohur i familjes.
Mbi të gjitha fëmijës i duhet shpjeguar: “Nuk ka asgjë të keqe sa të mos ia tregosh askujt” dhe “Ti ke të drejtë të përpiqesh të sigurohesh”. Kjo do të shmangë rastet e abuzimit seksual, raste jo të pakta në shoqëri. Programi nuk duhet të identifikojë asnjë fëmijë të veçantë, por të japë strategji që i ndihmojnë të gjithë njerëzit në lidhje me fëmijët, ndërsa ai që ndodhet në rrezik të mësojë se si të kërkojë ndihmë. Një program i tillë do të shtojë rastet e raportimeve për abuzim, gjithashtu do të ulë ndjeshëm numrin e incidenteve, sepse abuzuesit e rritur do t’i tremben mundësisë së një zbulimi të mundshëm.
Forca e programeve të tilla qëndron te përballja në shkallë të gjerë me rreziqet e përditshme si në rastet kur fëmija kthehet në shtëpi dhe e gjen derën mbyllur ose kur ngatërron autobusin; duhet t’u mësojmë fëmijëve teknika të sigurta të menduari.
Në qoftë se programi nuk është futur ende në shkollën ku shkon fëmija yt, pyet pse!
Dhe së fundi, fëmijët duhet të kenë paksa frikë, me qëllim që të mbrojnë jetën e tyre. Ata nuk duhet të mbingarkohen me frikërat e të rriturve. Është detyra jonë t’i zgjidhim vetë ato. Ata duhet të mësojnë si të mendojnë në situata të rrezikshme dhe rruga më e mirë është të bësh plane me ta. Përgjigju duke e pyetur: “Çfarë do të bëje ti sikur...” Kjo është edhe mënyra më e bukur për t’iu përgjigjur kur të pyesin, ose për t’i përgatitur për rreziqet që mund të hasin.
