Re: Botime per gjuhen shqipe
Subject: Rishikimi i standartit te shqipes -- Interviste e
Shamku-Shkrelit
Hapi për rishikimin e Standardit është hedhur në Prishtinë. Takimi i
Këshillit Ndërakademik për Çështje të Shqipes Standarde, ka ngjallur
reagime pro dhe kundër. A mund të bëhen ndërhyrje nga tryeza
akademike? Ndërsa në Tiranë ka kaluar pa zhurmë, gjuhëtarja Ledi
Shamku-Shkreli shpjegon pse duhet përdorur një tjetër metodologji
për ndërhyrje në standard
Do ta quajmë Europë dhe jo Evropë
Elsa Demo
Kosova guxon me standartin e shqipes. Ndodhi më 12 maj kur u mblodh
Këshilli Ndërakademik për Çështje të Shqipes Standarde. Qëllimi? Për
ta sjellë shqipen e shkruar më afër shqipes së folur. Këshilli me dy
kryetarë gjuhëtarët Shaban Demiraj e Rexhep Ismajli diskutoi së pari
probleme të drejtshkrimit dhe transkriptimit të emrave të huaj me
perspektivë gjetjen e një zgjidhje në mënyrë që praktika gjuhësore
në Shqipëri dhe në Kosovë të jetë e njësishme. Ndër mediat në
Shqipëri ky takim i rëndësishëm ka kaluar pa u vënë re, ndërsa e
përditshmja "Koha Ditore" në Kosovë ka botuar të plotë propozimet e
deritanishme të Këshillit të cilat kanë ngjallur në Kosovë reagime
pro dhe kundër. A mund të bëhen ndërhyrje nga tryeza akademike? Në
Tiranë gjuhëtarja Ledi Shamku-Shkreli shpjegon pse duhet përdorur
një tjetër metodologji për ndërhyrje në standard. Me fjalë të tjera
ndërhyrja e saktë shkencore duhet të vijë nga poshtë lart, duke
diagnostikuar së pari përdorimin real të shqipes ndër shqiptarë e
pas këtij testimi "mjekët" gjuhëtarë të shohin se ku është e
nevojshme të vihet dorë e të normohet. Ledi Shamku-Shkreli vazhdon
të mbrojë tezën e katalogimit dhe më pas të rishikimit të
standardit.
Këshilli ndërakademik
Këshilli Ndërakademik për Çështje të Shqipes Standarde është krijuar
më 27 tetor të vitit 2004 në Tiranë dhe përbëhet nga tetë anëtarë
nga Shqipëria dhe shtatë të tjerë, gjashtë prej të cilëve nga Kosova
e një nga Maqedonia. Pas formimit të Këshillit është krijuar
rregullorja për pasurimin e gjuhës standarde, heqjen e elementeve që
janë të tepërta dhe thjeshtëzimin e gjuhës. Vendimet për ndryshime
sipas rregullores merren vetëm me konsensus. Këshilli do të mblidhet
3 ose 4 herë në vit. Përveç anëtarëve nga Prishtina dhe Tirana
pjesëtarë të Këshillit janë edhe Italo Fortino nga Italia, Remzi
Nesimi nga Maqedonia, dhe një përfaqësues i arbëreshëve të Italisë,
profesor Françesko Altimari.
Intervista
Lajmi i fundit që tregon iniciativë dhe guxim për rishikimin e
standardit vjen nga Kosova. Meqë prej një jave akademikët në Tiranë
nuk janë shprehur fare për këtë çështje, a mund të na thoni se çfarë
zhvillimesh po ndodhin me Gjuhën Shqipe dhe Standardin e saj?
Është shndërruar thuajse në ritual që shumë surpriza të reja në lëmë
të kulturës dhe artit të vijnë nga hemisfera Kosovë. Rilidhja e
kontaktit të ndërprerë njëshekullor, përpos rivlerësimit të trajtave
të përbashkëta a të ngjashme etnokulturore, ka nxjerrë në pah edhe
diferencat relative sociokulturore ndërmjet nesh. Dhe elementi më i
thekshëm transhendental që përvijon "unitetin kundërshtak" të dy
hemisferave shqiptare, është natyrisht Gjuha. Ne fakt gjithmonë kam
besuar se rigjetja e kontaktit gjuhësor me trevën e Kosovës do të
krijonte kushtet për thyerjen e epruvetës hermetike ku qe ndryrë
Standardi (apo "Standarti"?!) aktual, thyerje me të cilën do merrte
fund edhe fenomeni damtor i entropisë - fenomen që vërehet gjithherë
kur sistemet janë të mbyllura.
Le të vijmë te ngjarja e fundit: në takimin e radhës që zhvilloi
Këshilli Ndërakademik për çështje të shqipes standarde, që u mbajt
në Prishtinë më 12 maj, u ndërmorën dhe hapat e para për ndryshime
në kod. U thye, pra kësisoj tabuja e rëndë mbi paprekshmërinë e
kodit standard të shqipes!
Në shkrimin "A do ta zgjedhë secesionin gjuhësor Kosova"
("Shekulli" - 16 janar 2006), vëreja që nëse Tirana ngul këmbë në
paprekshmërinë e Standardit, Kosova rrezikon të bëjë zgjedhjen e
saj. Në fakt Tirana, me retorikën e saj, nuk jepte asnjë shenjë
tolerance duke bërë të dështonin mbledhjet e njëpasnjëshme gjë që
nuk mund të pranohej nga pala kosovare. Por më 12 maj, kësaj radhe
jo më në Tiranë por në Prishtinë, debati u rimor pikërisht aty ku
pati mbetur, te thjeshtimet në kod (duke nisur nga propozimi i
Prishtinës për heqjen e ë-së së patheksuar) duke shkaktuar jo pak
debat në Këshillin Ndërakademik. Gjithsesi për këtë pikë si edhe për
pika të tjera "të nxehta", për të cilat Prishtina ka kërkuar
rishikim të kodit, nuk është mbërritur ende në një marrëveshje
ndërinstitucionale, pasi komisioni nga Shqipëria nuk kish sjellë
sërish me vete materiale konkrete. Gjithsesi, ky takim mbërriti në
disa marrëveshje të cilat, ndonëse sipas kosovarit Besim Bokshi
janë "gjëra të vogla", duhen përshëndetur në parim dhe konsideruar
të rëndësishme, pasi kanë thyer mendësinë e ngultë të tabuizimit të
Kodit Standard të Shqipes.
Dhe këto "gjëra të vogla" janë.
Ja cilat kanë qenë pikat për të cilat duket se u arrit marrëveshja:
Shkrimi i mbiemrave me -ëm të bëhet duke ruajtur njësinë
drejtshkrimore të temës. P.sh.: të sotëm - të sotëmve dhe jo të
sotmëve sikundër parashkruhet në kod.
Fenomenet e kultit, festat dhe objektet e kultit të shënohen me
shkronjë të madhe
Për fjalët që përmbajnë elementin -ev, propozohet që v-ja të
zëvendësohet me u. P.sh: Europa në vend të Evropa.
Emrat e huaj të shkruhen sipas origjinalit.
Në huazime, ë-ja e anglishtes të shkruhet v dhe jo u siç ka qenë
deri tash.
Në huazimet nga serbishtja, fjalët që kanë sonanten r në shqipe, do
të shkruhen me -ër dhe jo me er. P.sh: Sërbi e jo Serbi.
Sërish duke iu referuar asaj që deklaron prof. Bokshi, "këto
marrëveshje janë arritur lehtë ngaqë ka qenë fjala për gjëra të
vogla". Çështjet vijuese "të nxehta" që Prishtina zyrtare sjell për
diskutim në mbledhjet e ardhme do të jenë: sërish problemi i ë-së së
patheksuar; mundësia e lënies vend për Pjesoren dhe Paskajoren e
gegnishtes.
Në një serial artikujsh ju keni parashtruar tezën e rishikimit të
standartit për hir të ardhmërisë së shqipes në përgjithësi e të
Standardit në veçanti. Është kjo mënyra më e mirë për ruajtjen dhe
zhvillimin e Standardit?
Nga debatet nuk duhet pasur droje, ngase siç thonin latinët "Ubi
pus, ibi sectio"; pra kurrgjë nuk do lënë të mahiset keqas. E
rëndësishme është që debati të mos shkelë etikën, të mos bjerë në
rrethin vicioz të problemeve të rreme sikundër debati toskërisht apo
gegnisht; ai i një apo dy standardeve, e marrí të tjera si këto.
Njësimi gjuhësor i shqipes në vitin 1972, me gjithë të metat jo të
vogla që ka në strukturë të tij, e që kanë të bëjnë me disa
vendimmarrje me natyrë empiriko-subjektive - shpesh të diktuara nga
hullia ideologjike e kohës - mbetet gjithsesi një arritje e
shënueshme për mbarë shqiptarët. Ndonëse në parim Standardi qe një
hap përpara, në krahasim me diglosinë e trashëguar, ai u desh
konsideruar si "adoleshent" në zhvillim e sipër; që nuk mund të
rritej vetëm falë tutelës së "babait", por edhe nga kontakti
me "shoqërinë". Fatalisht, kjo e fundit nuk u mor në konsideratë;
dhe është pikërisht "shoqëria" e cila me përdorimin që i bën
vijimisht kodit standard, e modelon atë dora-dorës, natyrshëm e
sipas parimeve evolutive të gjuhës. Të gjitha këto modelime, të
cilat në thelb shprehin prirjet e brendshme vetëstrukturuese të
gjuhës, duheshin hetuar e pasqyruar medoemos në standard, për të mos
mbërrirë te kjo shkallë e ulët që vërehet në nxënien e Kodit ndër
shqiptarë. Gjithsesi, sot ndodhemi përpara një situate të re
ndërgjegjësimi nga ana e institucioneve të gjuhës. Sot nuk mund të
mëtohet më për një ruajtje të tij duke naltuar "mure e bedena"
mbrojtës, shpesh në trajtë ligjesh të parakohshme, të cilat vetëm sa
ia zënë frymën dhe e shkëpusin nga kontakti me realitetin shoqëror,
duke e zhytur më tej në entropi. Ky standard është si një pemë që u
mboll 33 vjet më parë, dhe natyrisht që ka nevojë të shihet se si
është rritur; a i mjafton dheu përreth apo ka nevojë t'i hapet edhe
më; a duhet krasitur që të mugullojë, dhe sa; a duhet shartuar që të
përmirësohet qëndrueshmëria e tij ndaj patologjive etj. etj. Gjuha
ndërron, kodi gjithashtu. Tashmë nuk ka dyshim mbi atë çka thoshte
dikur Çabej se: "Një popull, siç ndërron në rrymë të kohëve.,
zhvillon e ndërron edhe gjuhën që flet".
A është rrugë e drejtë kjo ndërhyrje "nga lart" e akademikëve për
ndryshime në standard? Nuk është për të pasur frikë që nëse
vazhdohet kështu rezultat i këtij rishikimi do të jetë një normë
kaotike?
Po, natyrisht që ekziston frika. Kjo frikë përfshin në një farë
mënyre qoftë ata që kërkojnë radikalizim të standardit (ide e marrë
kjo!), qoftë ata që ngulmojnë në paprekshmërinë e tij (marrëzi e të
njëjtës madhësi me të parën, por në kah të kundërt). Problemi i
kësaj frike është se ajo gjeneron panik dhe paniku sjell stepje; pra
paralizon aksionin rivlerësues të standardit në nevojë. Në fakt kjo
frikë është irracionale, pasi shpesh buron nga mosnjohja e
metodologjive bashkëkohore mbi shkallën dhe mënyrën se si ndërhyhet
në Normë; por gjithaq buron edhe nga kokëfortësia për t'i
shpërnjohur këto metodologji. Ndërhyrja në standard duhet kryer duke
shfrytëzuar teknikat më të sprovuara në këtë fushë; dhe në fakt
Instituti ynë i Gjuhësisë aktualisht është në proces kontakti me
personalitete të shquara të linguistikës ndërkombëtare, të cilat
kanë ofruar tashmë mbështetjen e tyre. Por, për t'iu përgjigjur
pyetjes suaj, nuk ka asnjë gjasë që ky standard të bjerë. Ai do të
zgjerojë bazën e tij duke e rritur objektivisht shkallën e
pranueshmërisë ndaj gegnishtes (pra jo sipas dëshirës e me "vesh").
Ky rivlerësim, nëse kryhet me metodologji shkencore e pa
paragjykime, vërtet do ta monolitizojë Standardin. Do ta aftësojë
për të përballuar vetiu jo vetëm shkizmat e brendshme, por do t'ia
rrisë fuqinë faktike edhe ndaj trysnive të jashtme. Veçse kështu "i
drunjtë" siç paraqitet tash, ka dhënë shenja pamjaftueshmërie në
këto përballje.
Ju jeni kritikuar për metodologjinë me të cilën i duhet qasur
rishikimit të standardit, metodologji që lidhet me marrëveshjen
italo-shqiptar që ka nënshkruar Instituti juaj i Gjuhësisë.
T'i lemë rehat MuÇo-t, nostalgjikë të Metalurgjikëve, që ta
përmbyllin ciklin e tyre!
T'i kthehemi edhe njëherë pyetjes më lart. Është për t'u
përshëndëtur guximi i këshillit ndërakademik në Prishtinë, po mënyra
se si po ndërhyhet në normë nga tryeza akademike? Ç'mund të ndodhë
në të ardhmen nëse vazhdohet kështu?
Ndonëse është për t'u përshëndetur shtysa e Prishtinës për rishikim
të standardit, dhe kjo shtysë vërtet duhet të pasqyrohet e të marrë
jehonë nga mediat e institucionet, më duket gjithsesi një nisje me
këmbën e gabuar. Nuk është shkencërisht e saktë që 15 gjuhëtarë të
mblidhen rreth një tryeze e duke qëmtuar lista shembujsh që i ka
nxjerrë sekushi me "vesh" apo me "dëshirë", të ndërmarrin rishikimin
e kodit standard të gjuhës shqipe pa e njohur më parë vullnetin real
gjuhësor të shqiptarëve (si përdorues). Sjell një shembull nga
marrëveshja: Nga sa duket, është vendosur të shkruhet viski,
Vashington apo Viliam se kështu thuhet në Kosovë, ndërkohë që në
Shqipëri nuk rezulton të përdoret rëndom kjo formë; dhe sakaq për
shkëmbim me Tiranën, kosovarët do të detyrohen të shkruajnë Europë,
anipse forma e parapëlqyer prej tyre me gjasë rezulton më s'shumti
Evropë. Nëse lëvizje të tilla, pra, kryhen vetëm nga dëshira e mirë
për të shfryrë disi trysninë ndaj standardit, kjo nuk mund të jetë
assesi baza metodologjike e punës së mandejshme. Gjuhëtarët,
sikundër edhe forca të tjera, duhet të mblidhen sërish e sërish
rreth asaj tryeze vendimmarrëse, por vetëm pasi të kenë kryer
diagnostikimin e krejt gjendjes aktuale të përdorimit të shqipes;
pra pasi të kenë realizuar katalogimin e usus-it të saj (të shkruar
e të folur). Ky katalogim, që me fjalë të varfëra është
thjesht "matje", përcakton në të vërtetë edhe përmasat e ndërhyrjes
në kod. Gjithsesi ndërhyrja në Kod nuk mund të reflektojë mot à mot
çfarë dëfton usus-i, por synohet drejt ekuilibrit delikat e të
mirëpeshuar midis Logjikës Empirike Gjuhësore dhe Gjendjes Faktike
të Përdorimit. Është deklaruar me të drejtë se qëllimi i punës së
Komisionit është sjellja e shkrimit sa më afër shqiptimit. Po si?
Deri në ç'pikë do të vijë ky përafrim, po qe se nuk njihet më parë
gjendja e shkruar dhe e folur e shqipes letrare? Përsëri me vesh?
Jo, faleminderit! Ndërhyrja do metodologji e maturi, ndryshe do të
zëvendësohet një subjektivizëm i djeshëm me një subjektivizëm të
sotëm. E kësaj radhe nuk ta fal vërtet askush. Kjo, përveçse nuk e
pasqyron prirjen e shqipes, rrezikon ta komprometojë e ta dëmtojë
kodin standard, pasi në disa raste hapja mund të kryhet edhe aty ku
mund të mos ketë nevojë. Kjo po, që do të krijonte kaos. Kësisoj
mbetet vetëm një shteg, ai i diskutimit teorik dhe qëmtues i
patologjive, paralelisht me katalogimin e usus it, ndërsa përsa i
përket vendimmarrjes, duhen pritur rezultatet e katalogimit. Kështu
jo vetëm ruhen balancat, por garantohet edhe shprehja më e saktë e
vullnetit gjuhësor të mbarë shqiptarëve.
