I. HYRJE
Arti dhe arkitektura e zonave të Lindjes së Mesme, Indisë Veriore dhe Spanjës, të cilat ranë nën ndikimin e Islamit në kohë të ndryshme që nga shekulli i VII i erës sonë.
II. ORIGJINA DHE KARAKTERISTIKAT
Dy tipare dominuese të artit dhe arkitekturës islame, rëndësia e zbukurimeve kaligrafike dhe forma e xhamisë, janë të lidhura ngushtë me fenë islame dhe janë zhvilluar në momentet e para të kësaj feje.
Profeti Muhamed ishte një tregtar i pasur i Mekës i cili përjetoi një seri shpalljesh të thella kur ishte rreth 40 vjeç, dhe filloi të predikonte një fe të re. Mësimet e tij, pra shpalljet, gjenden në Kur’an, një ndër librat më të mëdhenj të frymëzimit fetar. Trashëgimia e pasur e gjuhës dhe e poezisë, si edhe letërsia arabe, kontribuan në ndjenjën e respektit të thellë për Kur’anin.
Pozita qendrore që zuri Kur’ani në kulturën islame, dhe hijeshia e veçantë e shkrimit arab çoi në zhvillimin e stileve të kaligrafisë arabe dhe ornamenteve në të gjitha degët e artit islam.
Fjala e shkruar, veçanërisht në formën e mbishkrimeve kur’anore, u përdor edhe si dekoracion nëpër xhami dhe në objekte të tilla fetare si llambat e xhamisë.
Në vitin 622, ose viti i parë në kalendarin islam, Muhamedi shkoi në qytetin e Methribit (më vonë u quajt Medinë). Atje u formua një grup besimtarësh, të cilët adhuronin Zotin së bashku në shtëpinë e Muhamedit.
Mjedisi i thjeshtë ku anëtarët e komunitetit të ri mblidheshin për të bërë faljen e përbashkët, formoi xhaminë. Vendi në fillim ishte një oborr i rrethuar me kasolle (shtëpitë e grave të Muhamedit a.s.) gjatë një muri të zgjatur në një krah dhe me një portik në njërin cep, për njerëzit e varfër.
Duke qenë se gati të gjitha xhamitë në thelb përbëhen nga një oborr i mbyllur (sahu), i rrethuar nga arkade (rivaks) dhe me një ndërtesë në njërën qoshe për t’u falur, ato ripërtërijnë planin e shtëpisë së Muhamedit.
Ndjekësit e parë të Muhamedit, që ishin nga Gadishulli Arabik, kishin pak tradita artistike të trashëguara në krahasim me ato të perandorive që ata i pushtuan më pas. Ndërsa Islami përhapej, këto tradita lokale formuan bazën e stilit të tij artistik, i modifikuar sipas klimës lokale dhe materialeve të veçanta që ekzistonin. Ndërkohë që stilet artistike vendase u përvetësuan dhe u përshtatën, disa motive nga zona të veçanta u shndërruan së shpejti në universale në botën e pafund islame. Arti islam, pra, u zhvillua prej shumë burimeve. Stili romak, i krishterë i hershëm dhe ai bizantin u përvetësuan që në arkitekturën e hershme islame; ndikimi i artit sasanid, arti arkitekturor dhe dekorativ i Persisë paraislame në kohën e Sasanidëve – kishte një rëndësi të lartë. Stilet e Azisë Qendrore u sollën me anë të dyndjeve ushtarake turke dhe mongole; ndikimet kineze patën një efekt formues në pikturën, poçërinë dhe tekstilet islame.
III. SEKUENCAT HISTORIKE
Zhvillimi i artit islam që prej shekullit VII deri në shekullin XVIII mund të ndahet në tri periudha:
1. Periudha formuese përkoi rëndë në kohën e Halifatit të Umejadëve (661-750), nën të cilin territori islam u zgjerua nga Damasku (Siri), e deri në Spanjë.
2. Periudha e mesme kap kohën e Halifatit të Abasidëve (720-1258), të cilët e kishin qendrën në Bagdad, në Irak, deri në kohën e pushtimit mongol. Ky halifat, i famshëm për përkrahjen e dijes dhe kulturës, ishte më i shquari në historinë islame.
Në këtë periudhë të mesme ndikimet e formave të artit iranian u bënë të rëndësishme.
3. Periudha që nis me pushtimin mongol deri në shekullin XVIII, mund të quhet periudha e vonë e artit islam.
Brenda kësaj sekuence, stile artistike të dallueshme, që kishin lidhje me dinasti të ndryshme sunduesish, mund të dallohen në pjesë të ndryshme të botës islame. Përveç atyre stileve që ishin të lidhura me dinastitë Umejade dhe Abaside, stilet që përmenden në këtë artikull, përfshijnë edhe ato të turqve selxhukë, të cilët e sunduan Iranin nga mesi i shekullit të XI deri në vitin 1157; stili i al-Khanidsëve, një popull mongol që zotëruan Iranin Lindor nga 1256 deri më 1349; Timuridët, përkrahësit më të mëdhenj të kulturës iraniane, të cilët e sunduan Iranin Perëndimor nga 1378 deri më 1502; Safavidët, sunduesit e tërë Iranit nga 1502 deri më 1736.
Arti gjithashtu lulëzoi në kohën e turqve osmanë, sundues të Turqisë nga 1299 deri më 1922, të cilët e zgjeruan perandorinë e tyre në Egjipt dhe në Siri në shekullin XVI. Në Egjipt dhe Siri arte të dallueshme ishin po ashtu të lidhura me mbretërimin e Fatimidëve (909-1171) dhe atë të Memlukëve, të cilët vendosën kontrollin e tyre atje më 1250.
IV. ARKITEKTURA
Ritualet e pakta dhe të thjeshta të fesë islame i dhanë jetë një arkitekture unike fetare, duke përfshirë xhaminë (mesxhid), një vend për mbledhje të bashkësisë dhe për lutje, si dhe medresenë ose shkollën fetare. Ndër format e ndryshme karakteristike të rëndësishme të arkitekturës islame, janë pallatet, karavansarajet dhe qytetet, planifikimi i studiuar i të cilave tregon për rëndësinë e madhe të hyrjes së ujit dhe për sigurimin e mbrojtjes nga nxehtësia.
Një tipar tjetër i rëndësishëm i ndërtesave në botën islame është edhe mauzoleu, që shërben edhe si varr për një udhëheqës apo njeri të shenjtë, dhe si një simbol i fuqisë politike. Tërë këto ndërtesa, fetare dhe jofetare, kanë shumë elemente strukturore dhe tipare dekorative të përbashkëta.
A. Xhamitë
Kibla është drejtimi i muslimanëve gjatë faljes. Gjatë dy viteve të para të tij në Medinë, Profeti a.s. u fal duke u drejtuar nga Jerusalemi. Më pas iu shpall se kibla e vërtetë është Meka dhe që atëherë Meka është kibla që përcakton orientimin dhe organizimin hapësinor të të gjitha xhamive anembanë botës. Kibla dallohet nga një mihrab dekorativ, brenda në xhami.
A1. Mihrabi
Kur muslimanët pushtuan Sirinë në vitin 636, ata shtinë në dorë dhe shndërruan në xhami shumë prej kishave bazilike të ndërtuara nga të krishterët. Këto bazilika ishin të gjata, ndërtesa me harqe të trefishta, me kulme të larta dhe me një altar në pjesën lindore. Besimtarët (muslimanët) e rinj e ndërtuan mihrabin në murin jugor dhe bënë hyrje (dyer) të reja në murin verior. Kështu, bashkësia falej në drejtimin matanë rrugës së kishës.
A2. Oborri
Kur një bazilikë e tillë e shndërruar kombinohej me një oborr të rrethuar me arkade anash, atëherë ajo zotëronte tiparet themelore të shtëpisë së Profetit a.s. në Medinë. Xhamia Al-Aksa (para vitit 670) në Jerusalem, u përshtat në këtë mënyrë nga ish-Royal Stoa e Herodit. Më poshtë, u shtuan edhe më shumë hyrje në fund të oborrit – si në xhaminë e Kordovës (Spanjë) në shekujt VIII-X, dhe çdo ngjashmëri me kishat, në pikën fokusore në fundin e ngushtë, u zhduk. Këto shtesa erdhën për shkak të rritjes së popullsisë, por procesi i të shtuarit është analog me një tipar karakteristik të artit islam: përsëritja e pafund e modeleve.
A3. Minaret
Gjatë jetës së Profetit a.s. ezani (thirrja për lutje) në Medinë bëhej nga një tarracë, prej muezinit, e ngjashme me praktikën çifute të fryrjes së shofarit (bririt të dashit) ose përdorimit të një kambane të drunjtë për të thirrur besimtarët. Duket se tradita siriane e të treguarit të këndeve të një ndërtese me anë të katër kullave të ulëta, ishte origjina e minares – një kullë në qoshen e oborrit të xhamisë apo si në Samara, Irak, nga ku thirrej ezani dhe, pas vdekjes së Muhamedit a.s., Xhamia Umejade (Xhamia Emevite) ose Xhamia e Madhe, në Damask (705-715), që është ndërtuar përqark një kishe bazilike të mëparshme, është shembulli më i ruajtur i një xhamie të hershme me oborr dhe me minare.
Një kupolë, e ndërtuar më vonë, në faltore, ose në vendin e lutjes, tregon mihrabin kryesor ndër katër mihrabet në murin e drejtimit nga Kibla.
A4. Kupolat
Kupolat, një tipar i shquar i arkitekturës islame, u zhvilluan prej traditave të hershme arkitekturore sasanide dhe të krishtera. Xhamia më e hershme është ndërtesa e quajtur “Kubeja e Shkëmbit” (fundi i shekullit XII) në Jerusalem, një ndër strukturat fetare më madhështore në botë; aty është vendi ku, sipas traditës, Muhamedi u ngjit në qiell. Kjo xhami ka një kupolë të vendosur mbi një rrotull (çikrik) të lartë dhe një plan të centralizuar e unazor me dy shëtitore ose korridore; disajni rrjedh nga arkitektura romake, si konkurrencë ndaj kishës së Varrit të Shenjtë që gjendet në Jerusalem. Si rrjedhim, kubeja e gurtë nuk i ngjan planit bazë të xhamisë. Vetë kubeja është e praruar dhe pjesa tjetër e ndërtesës është e mbuluar brenda dhe jashtë me mozaikë të shumëngjyrshëm të bërë me pllaka.
Ndikimet prej turqve u ndienë gjithnjë e më shumë teksa Islami përhapej dhe ecte përpara. Kështu mauzoleu i ndërtuar në fillim të shekullit X për sunduesin e Buharasë, në Azinë Qendrore (ku lindi dinastia e Selxhukëve), kishte një domethënie të madhe arkitekturore. Kjo ndërtesë e ndërtuar me tulla, kishte një kupolë të mbështetur në harqe të vogla që bashkonin këndet e drejta në vend të trekëndëshave të lugët, ose elemente trekëndore rrethore të kupolave siç përdoreshin në botën bizantine. Këto harqe buronin nga Irani sasanid; ato ndërtohen më lehtë, gjë që çoi në përhapjen e ndërtimit të xhamive me kupola, mauzoleve dhe llojeve të tjera të ndërtesave anekënd botës islame.
Në kohën e osmanëve, xhamitë u ndërtuan duke reflektuar trashëgiminë bizantine të Turqisë. Kështu, xhamia Selimije (1569-1574) e ndërtuar nga arkitekti i madh turk Sinani në Edrene (Turqi), ka një kupolë kolosale së cilës i paraprin një oborr i rrethuar nga një seri arkadesh (portikësh) me kupola të vogla dhe gjysmëkupola. Ky rregullim i ngjan asaj të kishës së Aja Sofisë për gjerësinë e saj. Xhamia Selimije ka shumë dritare, për të siguruar më shumë dritë. Kjo formë, të cilën Sinani e përdor edhe në xhaminë Sulejmanije, ndikoi në dizajnin e xhamive kudo në Turqi, Siri, Egjipt, Arabi dhe në Afrikën Veriore.
A5. Ejvan
Arti dhe arkitektura e zonave të Lindjes së Mesme, Indisë Veriore dhe Spanjës, të cilat ranë nën ndikimin e Islamit në kohë të ndryshme që nga shekulli i VII i erës sonë.
II. ORIGJINA DHE KARAKTERISTIKAT
Dy tipare dominuese të artit dhe arkitekturës islame, rëndësia e zbukurimeve kaligrafike dhe forma e xhamisë, janë të lidhura ngushtë me fenë islame dhe janë zhvilluar në momentet e para të kësaj feje.
Profeti Muhamed ishte një tregtar i pasur i Mekës i cili përjetoi një seri shpalljesh të thella kur ishte rreth 40 vjeç, dhe filloi të predikonte një fe të re. Mësimet e tij, pra shpalljet, gjenden në Kur’an, një ndër librat më të mëdhenj të frymëzimit fetar. Trashëgimia e pasur e gjuhës dhe e poezisë, si edhe letërsia arabe, kontribuan në ndjenjën e respektit të thellë për Kur’anin.
Pozita qendrore që zuri Kur’ani në kulturën islame, dhe hijeshia e veçantë e shkrimit arab çoi në zhvillimin e stileve të kaligrafisë arabe dhe ornamenteve në të gjitha degët e artit islam.
Fjala e shkruar, veçanërisht në formën e mbishkrimeve kur’anore, u përdor edhe si dekoracion nëpër xhami dhe në objekte të tilla fetare si llambat e xhamisë.
Në vitin 622, ose viti i parë në kalendarin islam, Muhamedi shkoi në qytetin e Methribit (më vonë u quajt Medinë). Atje u formua një grup besimtarësh, të cilët adhuronin Zotin së bashku në shtëpinë e Muhamedit.
Mjedisi i thjeshtë ku anëtarët e komunitetit të ri mblidheshin për të bërë faljen e përbashkët, formoi xhaminë. Vendi në fillim ishte një oborr i rrethuar me kasolle (shtëpitë e grave të Muhamedit a.s.) gjatë një muri të zgjatur në një krah dhe me një portik në njërin cep, për njerëzit e varfër.
Duke qenë se gati të gjitha xhamitë në thelb përbëhen nga një oborr i mbyllur (sahu), i rrethuar nga arkade (rivaks) dhe me një ndërtesë në njërën qoshe për t’u falur, ato ripërtërijnë planin e shtëpisë së Muhamedit.
Ndjekësit e parë të Muhamedit, që ishin nga Gadishulli Arabik, kishin pak tradita artistike të trashëguara në krahasim me ato të perandorive që ata i pushtuan më pas. Ndërsa Islami përhapej, këto tradita lokale formuan bazën e stilit të tij artistik, i modifikuar sipas klimës lokale dhe materialeve të veçanta që ekzistonin. Ndërkohë që stilet artistike vendase u përvetësuan dhe u përshtatën, disa motive nga zona të veçanta u shndërruan së shpejti në universale në botën e pafund islame. Arti islam, pra, u zhvillua prej shumë burimeve. Stili romak, i krishterë i hershëm dhe ai bizantin u përvetësuan që në arkitekturën e hershme islame; ndikimi i artit sasanid, arti arkitekturor dhe dekorativ i Persisë paraislame në kohën e Sasanidëve – kishte një rëndësi të lartë. Stilet e Azisë Qendrore u sollën me anë të dyndjeve ushtarake turke dhe mongole; ndikimet kineze patën një efekt formues në pikturën, poçërinë dhe tekstilet islame.
III. SEKUENCAT HISTORIKE
Zhvillimi i artit islam që prej shekullit VII deri në shekullin XVIII mund të ndahet në tri periudha:
1. Periudha formuese përkoi rëndë në kohën e Halifatit të Umejadëve (661-750), nën të cilin territori islam u zgjerua nga Damasku (Siri), e deri në Spanjë.
2. Periudha e mesme kap kohën e Halifatit të Abasidëve (720-1258), të cilët e kishin qendrën në Bagdad, në Irak, deri në kohën e pushtimit mongol. Ky halifat, i famshëm për përkrahjen e dijes dhe kulturës, ishte më i shquari në historinë islame.
Në këtë periudhë të mesme ndikimet e formave të artit iranian u bënë të rëndësishme.
3. Periudha që nis me pushtimin mongol deri në shekullin XVIII, mund të quhet periudha e vonë e artit islam.
Brenda kësaj sekuence, stile artistike të dallueshme, që kishin lidhje me dinasti të ndryshme sunduesish, mund të dallohen në pjesë të ndryshme të botës islame. Përveç atyre stileve që ishin të lidhura me dinastitë Umejade dhe Abaside, stilet që përmenden në këtë artikull, përfshijnë edhe ato të turqve selxhukë, të cilët e sunduan Iranin nga mesi i shekullit të XI deri në vitin 1157; stili i al-Khanidsëve, një popull mongol që zotëruan Iranin Lindor nga 1256 deri më 1349; Timuridët, përkrahësit më të mëdhenj të kulturës iraniane, të cilët e sunduan Iranin Perëndimor nga 1378 deri më 1502; Safavidët, sunduesit e tërë Iranit nga 1502 deri më 1736.
Arti gjithashtu lulëzoi në kohën e turqve osmanë, sundues të Turqisë nga 1299 deri më 1922, të cilët e zgjeruan perandorinë e tyre në Egjipt dhe në Siri në shekullin XVI. Në Egjipt dhe Siri arte të dallueshme ishin po ashtu të lidhura me mbretërimin e Fatimidëve (909-1171) dhe atë të Memlukëve, të cilët vendosën kontrollin e tyre atje më 1250.
IV. ARKITEKTURA
Ritualet e pakta dhe të thjeshta të fesë islame i dhanë jetë një arkitekture unike fetare, duke përfshirë xhaminë (mesxhid), një vend për mbledhje të bashkësisë dhe për lutje, si dhe medresenë ose shkollën fetare. Ndër format e ndryshme karakteristike të rëndësishme të arkitekturës islame, janë pallatet, karavansarajet dhe qytetet, planifikimi i studiuar i të cilave tregon për rëndësinë e madhe të hyrjes së ujit dhe për sigurimin e mbrojtjes nga nxehtësia.
Një tipar tjetër i rëndësishëm i ndërtesave në botën islame është edhe mauzoleu, që shërben edhe si varr për një udhëheqës apo njeri të shenjtë, dhe si një simbol i fuqisë politike. Tërë këto ndërtesa, fetare dhe jofetare, kanë shumë elemente strukturore dhe tipare dekorative të përbashkëta.
A. Xhamitë
Kibla është drejtimi i muslimanëve gjatë faljes. Gjatë dy viteve të para të tij në Medinë, Profeti a.s. u fal duke u drejtuar nga Jerusalemi. Më pas iu shpall se kibla e vërtetë është Meka dhe që atëherë Meka është kibla që përcakton orientimin dhe organizimin hapësinor të të gjitha xhamive anembanë botës. Kibla dallohet nga një mihrab dekorativ, brenda në xhami.
A1. Mihrabi
Kur muslimanët pushtuan Sirinë në vitin 636, ata shtinë në dorë dhe shndërruan në xhami shumë prej kishave bazilike të ndërtuara nga të krishterët. Këto bazilika ishin të gjata, ndërtesa me harqe të trefishta, me kulme të larta dhe me një altar në pjesën lindore. Besimtarët (muslimanët) e rinj e ndërtuan mihrabin në murin jugor dhe bënë hyrje (dyer) të reja në murin verior. Kështu, bashkësia falej në drejtimin matanë rrugës së kishës.
A2. Oborri
Kur një bazilikë e tillë e shndërruar kombinohej me një oborr të rrethuar me arkade anash, atëherë ajo zotëronte tiparet themelore të shtëpisë së Profetit a.s. në Medinë. Xhamia Al-Aksa (para vitit 670) në Jerusalem, u përshtat në këtë mënyrë nga ish-Royal Stoa e Herodit. Më poshtë, u shtuan edhe më shumë hyrje në fund të oborrit – si në xhaminë e Kordovës (Spanjë) në shekujt VIII-X, dhe çdo ngjashmëri me kishat, në pikën fokusore në fundin e ngushtë, u zhduk. Këto shtesa erdhën për shkak të rritjes së popullsisë, por procesi i të shtuarit është analog me një tipar karakteristik të artit islam: përsëritja e pafund e modeleve.
A3. Minaret
Gjatë jetës së Profetit a.s. ezani (thirrja për lutje) në Medinë bëhej nga një tarracë, prej muezinit, e ngjashme me praktikën çifute të fryrjes së shofarit (bririt të dashit) ose përdorimit të një kambane të drunjtë për të thirrur besimtarët. Duket se tradita siriane e të treguarit të këndeve të një ndërtese me anë të katër kullave të ulëta, ishte origjina e minares – një kullë në qoshen e oborrit të xhamisë apo si në Samara, Irak, nga ku thirrej ezani dhe, pas vdekjes së Muhamedit a.s., Xhamia Umejade (Xhamia Emevite) ose Xhamia e Madhe, në Damask (705-715), që është ndërtuar përqark një kishe bazilike të mëparshme, është shembulli më i ruajtur i një xhamie të hershme me oborr dhe me minare.
Një kupolë, e ndërtuar më vonë, në faltore, ose në vendin e lutjes, tregon mihrabin kryesor ndër katër mihrabet në murin e drejtimit nga Kibla.
A4. Kupolat
Kupolat, një tipar i shquar i arkitekturës islame, u zhvilluan prej traditave të hershme arkitekturore sasanide dhe të krishtera. Xhamia më e hershme është ndërtesa e quajtur “Kubeja e Shkëmbit” (fundi i shekullit XII) në Jerusalem, një ndër strukturat fetare më madhështore në botë; aty është vendi ku, sipas traditës, Muhamedi u ngjit në qiell. Kjo xhami ka një kupolë të vendosur mbi një rrotull (çikrik) të lartë dhe një plan të centralizuar e unazor me dy shëtitore ose korridore; disajni rrjedh nga arkitektura romake, si konkurrencë ndaj kishës së Varrit të Shenjtë që gjendet në Jerusalem. Si rrjedhim, kubeja e gurtë nuk i ngjan planit bazë të xhamisë. Vetë kubeja është e praruar dhe pjesa tjetër e ndërtesës është e mbuluar brenda dhe jashtë me mozaikë të shumëngjyrshëm të bërë me pllaka.
Ndikimet prej turqve u ndienë gjithnjë e më shumë teksa Islami përhapej dhe ecte përpara. Kështu mauzoleu i ndërtuar në fillim të shekullit X për sunduesin e Buharasë, në Azinë Qendrore (ku lindi dinastia e Selxhukëve), kishte një domethënie të madhe arkitekturore. Kjo ndërtesë e ndërtuar me tulla, kishte një kupolë të mbështetur në harqe të vogla që bashkonin këndet e drejta në vend të trekëndëshave të lugët, ose elemente trekëndore rrethore të kupolave siç përdoreshin në botën bizantine. Këto harqe buronin nga Irani sasanid; ato ndërtohen më lehtë, gjë që çoi në përhapjen e ndërtimit të xhamive me kupola, mauzoleve dhe llojeve të tjera të ndërtesave anekënd botës islame.
Në kohën e osmanëve, xhamitë u ndërtuan duke reflektuar trashëgiminë bizantine të Turqisë. Kështu, xhamia Selimije (1569-1574) e ndërtuar nga arkitekti i madh turk Sinani në Edrene (Turqi), ka një kupolë kolosale së cilës i paraprin një oborr i rrethuar nga një seri arkadesh (portikësh) me kupola të vogla dhe gjysmëkupola. Ky rregullim i ngjan asaj të kishës së Aja Sofisë për gjerësinë e saj. Xhamia Selimije ka shumë dritare, për të siguruar më shumë dritë. Kjo formë, të cilën Sinani e përdor edhe në xhaminë Sulejmanije, ndikoi në dizajnin e xhamive kudo në Turqi, Siri, Egjipt, Arabi dhe në Afrikën Veriore.
A5. Ejvan