cufi_bardhit
Primus registratum
Ndikimet orientale në lirikën qytetare shkodrane
Shtresa e ndikimeve orientale në poezinë popullore shqiptare dhe
veçmas në lirikën qytetare të Shkodrës dëshmohet si prurje e një
ndikimi relativisht të gjatë.
Në studimet letrare është vënë re një prirje për t'iu larguar
trajtimit shkencor të kësaj shtrese ndikimesh e huazimesh.
Këtu ka lënë gjurmë debati i përgjithshëm i shoqërisë nëse kultura
shqiptare është ekskluzivisht perëndimore.
Sot, debati sundohet prej mendimit se kultura shqiptare, qysh prej
burimit e deri në të sotmen, ka qenë thelbësisht perëndimore dhe se
ndikimet e kulturave të tjera vijnë në botën e saj si një lloj
ndryshku.
Në këtë trajtesë nuk është e mundur t'i jepet një përgjigje pyetjeve
të tilla që kanë të bëjnë me karakterin e një kulture. Por do të
kujtojmë vetëm disa fakte:
Një nga veprat më të hershme të E. Çabejt, themeluesit të
albanologjisë moderne, titullohet "Shqipëria ndërmjet Perëndimit dhe
Lindjes".
Para tij, në monografinë "Shqipëria kopësht shkëmbor në Europën
Juglindore", F. Konica qe shprehur se Shqipëria ka paguar haraçin që
Perëndimi e ka parë si Lindje ekzotike dhe Lindja si Perëndim të
pasur.
Një ekspozitë etnografike, që prej vitesh parashikohet të hapet në
Gjermani, është propozuar të titullohet "Shqipëria ndërmjet kryqit
dhe gjysmëhënës".
Një historian i ri shqiptar, që mbrojti këto vite studimet
pasuniversitare në Paris e ka titulluar monografinë e tij "Shqipëria
ndërmjet Perëndimit dhe Lindjes: 1945-1948".
Në romanin "Viti i mbrapshtë" të I. Kadaresë një nga konfliktet më
të rëndësishëm është ai i "anadollakëve" dhe "oksidentalistë ve".
Libri i A. Izetbegoviqit mbi fatin e vendit të tij në këtë
fundshekulli të mijevjeçarit të ri titullohet "Midis Islamit dhe
Perëndimit".
Një historian nga Shkodra, prof. Gazmend Shpuza ka përfunduar
monografinë "Shqipëria ndërmjet Apenineve dhe Ballkaneve - 1934".
Të gjitha këto tregojnë se, problemi nuk mund të zgjidhet me një të
prerë dhe aq më pak me slogane.
Metodologjikisht do t'i mbahemi mendimit të Çabejt, sipas të
cilit "bota romake-katolike dhe bota bizantine kryqëzohen këtu edhe
në fushën letrare, herë duke ngadhënjyer njëra e herë duke jetuar të
dyja njëkohësisht, por më shumë duke u shkrirë në një njësi me
lëndën anase të vendit".
Në këtë sfond mendoj se është me vend të hetohen gjurmët e kulturave
të tjera në kulturën tradicionale të popullit, pavarësisht se nga
kanë ardhur këto kultura.
Ndikimet orientale nganjëherë lidhen me periudhën e pushtimit osman
në viset arbërore. Ky është një historicizëm i ngushtë. Pikëpamja se
ndikimet orientale kanë ardhur kryesisht nëpërmjet islamizimit ose
prej fillimit të islamizimit nuk ka mbështetje me themel shkencor.
Lidhjet e brezave paraardhëse me botën lindore kanë qenë shumë të
lashta, qysh prej periudhës antike (Ilire e greke luftuan me persët
në brigjet e Azisë së Vogël). Fenikasit, hetitët, shumerët e persët,
me qyteterimin e tyre, lanë dëshmi të tilla që sot nuk mund të
veçohen. Në periudhën e zgjerimit të perandorisë së Aleksandrit të
madh, ilirë e trakas mbërritën deri në Indi. Sado që është e
vështirë, mendoj se duhet folur për ndikime të periudhës antike, që
kanë të bëjnë edhe me karakterin e gjuhës shqipe, dhe për një
shtresë ndikimesh të reja, që lidhen me pushtimin osman, por kanë si
prurje një bagazh shumë më të pasur: kulturën humaniste perso-
indiane.
Është e vërtetë që islamizimi i popullsisë ishte një faktor
intensifikimi i ndikimeve lindore. Politikat e islamizimit (shek. XV-
XVI) nuk synonin vetëm kthimin fetar të popullsisë së krishtere
shqiptare në myslimane, proces që filloi të ecë me ritme jo të
ngadalta, por me vendosjen e administratës turke kryesisht nëpër
qytete ndihmoi islamizimi i tyre më shpejt sesa në fshatra.
Islamizimi u krye shpejt edhe për arsye se përmes ardhjes në qytet
të elementëve të islamizuar nga rrethina fshatare... ata fitonin
statusin e "qytetarit" (sheherliut) , status që i vendoste në një
gjendje relativisht më të favorshme sesa ajo e mëparshmja".
"Elementi i myslimanizuar e kishte më të lehtë të vendosej në
qytete; përkundrejt shërbimit ushtarak atij i faleshin disa detyrime
tatimore. Me këtë duhet shpjeguar edhe islamizimi më i shpejtë i
popullsisë qytetare". Prej kësaj kohe ndikimi i Orientit u ndie në
të gjitha përmasat e kulturës shqiptare; konturimi arkitektonik
lindor, objektet e kultit islamik, krijimi i lagjeve të myslimanëve,
kuzhina orientale (ushqimi dhe pijet), kozmetika, festat fetare,
elementet dhe veglat muzikore, elementet karakteristike të kercimit
etj. Por, islamizimi i popullsisë si faktor intensifikimi i
ndikimeve lindore nuk qe faktori i vetëm dhe aq më pak një faktor
urdhërues.
Esenini nuk u islamizua aspak duke përvetësuar gjedhet poetike të
popujve fqinje juglindore. As Gëte, kur shkroi Divanin e tij te
famshëm nuk u prir prej ndonjë bestytnie fetare, por thjesht prej
parapëlqimit poetik.
Huazimet në kulturë ndodhin për të plotësuar nevojat kulturore. Kjo
ka ndodhur edhe me poezinë lirike qytetare shkodrane. Jo vetëm
simbole e frazeologji poetike që janë karakteristike për popujt e
Lindjes, por deri gjurmë të një kodi poetik klasik perso-arab,
gjenden në këtë poezi (Një studim krahasues i kodit poetik të Naimit
dhe poetit pers, Rumiut, ka ndërmarrë studiuesi i njohur J. Bulo).
Një nga problemet më të diskutueshme për karakterizimin e simbolikës
perse në lirikën qytetare shkodrane është edhe fakti se si është
përftuar ajo në këtë univers ku ishte e pranishme. A ka mbetur në
këtë hapësirë të re një komponente e veçuar, apo ajo është shkrirë
me njësinë vendase?
Në dorëshkrimin e Kolë Gurashit, që njihet me titullin "Hengu
shkodran", një koleksion prej 300 këngësh, përmenden nominalisht
bartës të tyre, që supozohet se mund t'i kenë sjellë motivet e tyre
nga Orienti. Ka këngë për të cilat mbledhësi shënon se "nuk dihet me
saktësi koha kur ka xanë fillë". Në të tjera shprehet se bëhet fjalë
për "kangë që i ka pasë prue Kasem Xhuri nga Orienti i Mesëm e
t'cilat asht kenë mundue me i shkodranizue ai vetë. Të gjitha këto
mbledhësi i ka plotësue me fjalë shqipe, në mënyrë që të
popullarizohen ndër ahengje dhe emisione të ndryshme". Gurashi ka
shënjuar teknikat e organizimit të këngëve të këtij ahengu; si hengu
n'dyqa, zilgjyse, ras, sergja, evish, hyseni, divan, sabah".
Ka këngë të cilat janë marrë thuajse en block dhe pastaj "janë
shkodranizue" , por një pjesë e madhe e tyre nuk janë përkthime. Në
to ndihet ndikimi i fuqishëm i simbolikës orientale. Si në traditën
lindore, lirika e dashurisë është një personazh artistikisht i
pranishëm dhe formalisht i përjashtuar. Një grupim këngësh të tilla
janë krahasuar me ato që në traditën popullore orientale
quhen "kënge uzrite ose virgjine".
Sipas Frojdit, "çdo fantazi është realizim i një dëshire të
paplotësuar". Kjo na lejon të kuptojmë mirë frymën melankolike që
kanë shumë këngë me ndikime të dukshme orientale, sidomos ato të
gjinisë erotike, në të cilat, sipas kodit oriental, vajza nuk mund
të shfaqet vetë. Kjo vuajtje e subjektit që këndon këngën, për të
mos thënë kjo kënaqësi që ndien këngëtari prej vuajtjes së dashurisë
së munguar, lidhet edhe me filozofinë orientale të përcaktimit. Fati
është i paracaktuar, është dëshirë e Perëndisë, atij duhet t'i
nënshtrohesh. Ndihet në këngë fryma e besimit, por thjesht si
vetëdije për t'u ruajtur nga ndëshkimi i një entiteti e jo sipas
formave të adhurimit poetiko-filozofik (poezia klasike perse).
Simbolet e njohura orientale: trëndafili, bilbili, karafili,
zambaku, zogu në përgjithësi, lulja në përgjithësi me gjithë
emërtesën e saj të larmishme, kanë zënë vende me rëndësi strukturore
në lirikën popullore shkodrane. Kam konstatuar se këto simbole nuk
kanë arritur në poezinë tonë me shumëkuptimësinë e burimit. Ka
ardhur kryesisht kuptimi më i shpërfaqur i tyre. Fillimisht simbolet
e mësipërme u huazuan si fjalë në kuptimin e tyre të drejtpërdrejtë
(denotativ) u funksionalizuan si elementë të leksikut e më pas morën
konotacione simbolike. Ndërsa shtresa të tjera kuptimore, që janë më
të largëta për shqiptarët, si mistika, kanë mbetur te burimi.
Bilbili në këngën popullore shkodrane është këngëtari (në jug
gjendet edhe forma e hiper-karakterizuar "bilbil gjyzar"), është
heroi i vuajtur i dashurisë, njeriu në dramën e dhimbjes. Në vargjet
ku bilbili del si simbol shfaqet edhe mendësia orientale, për
shembull ajo e paqes së brendshme, e ekuilibrit seren, siç e kishin
grekët e vjetër: Ç'ke [ndaluar] kjan, i mjeri bylbyl, Duro, duro, n'at gemb
jeshil".
Në letërsinë klasike përse bilbili është një shenjues disashkallësh,
me një polisemantike pakrahasimisht më të gjerë se ajo e përftuar në
poezinë shqipe. Po përmend disa prej këtyre niveleve kuptimore:
-bilbili del si simbol i së mirës në opozicionin "e mirë-e keqe"
-simbol i poetit ose këngëtarit
-simbol i pengesës (joshjes) që e ndalon njeriun të shkojë drejt
përsosmërisë.
Trëndafili në poezinë klasike përse dhe përgjithësisht në atë
orientale nuk është shenjues i së dashurës, si në poezinë popullore
shkodrane, por fillimisht shenjon përsosmërinë shpirtërore, në atë
shkallë që i shkon për shtat përsosmërisë së lartë. Në traditën
shqiptare ky simbol ka ndërruar karakter, është bërë një simbol
kronik (është desakralizuar) , ka zbritur nga qielli në tokë, duke
shenjuar bukurinë, të dashurën, dashurinë e pastër, të preferuarën
mbi të tjerat: Knojne bilbilat kah pranvera, flak u ndez,
Drandofilles po i vjen era, a ka besë?"
Simboli i trëndafilit përforcohet me një larmi emërtimesh
sinonimike, kryesisht me rrënjë atë vetë, si maragjyli (trëndafili i
egër), simbol i pasionit të fuqishëm në dashuri, i forcës jetësore.
Gjurmët e kulturave orientale ndihen lehtë, por çdo perpjekje për
kalkimin apo përkthimin e tyre do të shkaktonte shembjen e
struktures poetike: "Flokët të derdhun zymbyl, Era t'vite gjylabi,
Synin mergjuz faqet has gjyl, buzën karajfil sharabi".
Krijohet kështu një imazh vajze "i ambëlsuem erë drandofillet"
(gjylabi) ku mbizotërojnë ngjyrat sensuale e kuqja -e zeza. Del dhe
vera (sharabi) aq e dashur për poetët persë. Simboli i trëndafilit
shpesh shoqërohet edhe me gjembin (gemb, gem, gem me gem), si
paralajmërim i ruajtjes ose i asaj që në Perëndim e quajnë
thjesht "dhimbje e ëmbël". "S'ka drandofille pa ferrë. Bashkë me
gonxhen gembin sille".
Mendoj se simbole të tjera të huazuara nga një trashëgimi e hershme
orientale janë edhe zambaku, shenjues i pastërtisë dhe dlirësisë;
karafili simbol i bukurisë; gardelina dhe kanerina si simbole
alternative të haresë, zemrës së gëzuar; jasemini, sheboja, vjollca,
elbaroza - shenjuese të shkallëve të ndryshme të bukurisë. Për
përdorimin simbolik të karafilit po sjell këto vargje në të cilat ai
identifikohet me trëndafilin. "Karajfili - mbreti jonë, Salltanet
për ashikni, Drandofill emnit i thonë, Je sevda për djelt e ri".
Trëndafili ka marrë një përhapje aq të gjerë, saqë, nga epitet e
simbol, me kohë ka marrë vlerë nominative përkëdhelëse, është kthyer
në emër të përveçëm: Gjyle; por gjen përdorim edhe si epinom: "moj
bukuri gjylistane". Këtu në vend të fjalës "bukuri" në këngë hyn
emri i përveçëm. Mendoj se edhe evokimi i simbolit të trëndafilit
apo të karafilit si një "lule në saksi" shpreh mendësinë orientale
të vajzës që gjendet e veçuar nga jeta: "Rreth e rreth në avulli, Si
fëllënxa në kafaz".
Një problem që meriton vëmendje është nëse simbolika orientale dhe
shenjat e kodit poetik klasik pers kanë hyrë fillimisht në poezinë e
kultivuar, siç konstatohet te Naimi, por edhe te Mjeda e autorë të
tjerë apo fillimisht ka qenë poezia popullore ajo që ka huazuar.
Poezia e kultivuar me ndikime nga bota perso-iraniane ose orientale
në përgjithësi vjen në Shqipëri në kohën e bejtexhinjve, që është e
vonët. Mund të besohet se ka paraprirë poezia popullore. Edhe fakti
që këngët e bejtexhinjve nuk arritën t'i nënshtrohen një rotacizmi
gojor do të thotë se parësore mund të ketë qenë ndikimi në kulturën
tradicionale.
Në lidhje me faktin se sa ka mundur ta tresë poezia popullore
shqiptare lëndën e huaj që nga larg është me vlerë domethënëse fakti
që, këngën e njohur popullore turke "Aman doktor" e sjellë nga
Izmiri dhe kënduar në fillimet e këtij shekulli nga rapsodi shkodran
Qorr Jakova, në regjistrimin diskografik vetë turqit e kanë
quajtur "këngë popullore shqiptare", për shkak të ndryshimeve
thelbësore që kishin ndodhur në karakterin e saj.
Para se ta mbyll këtë trajtesë modeste dua të kujtoj se latinët e
urtë shpreheshin në formë lakonike: "lux ex orientae".
"Nëse një vlerë është kulturë, ajo është e tillë pavarësisht se nga
vjen. Një kulturë merr një vlerë tjetër sepse ka nevojë për të".
Ilir Ymeri
Shtresa e ndikimeve orientale në poezinë popullore shqiptare dhe
veçmas në lirikën qytetare të Shkodrës dëshmohet si prurje e një
ndikimi relativisht të gjatë.
Në studimet letrare është vënë re një prirje për t'iu larguar
trajtimit shkencor të kësaj shtrese ndikimesh e huazimesh.
Këtu ka lënë gjurmë debati i përgjithshëm i shoqërisë nëse kultura
shqiptare është ekskluzivisht perëndimore.
Sot, debati sundohet prej mendimit se kultura shqiptare, qysh prej
burimit e deri në të sotmen, ka qenë thelbësisht perëndimore dhe se
ndikimet e kulturave të tjera vijnë në botën e saj si një lloj
ndryshku.
Në këtë trajtesë nuk është e mundur t'i jepet një përgjigje pyetjeve
të tilla që kanë të bëjnë me karakterin e një kulture. Por do të
kujtojmë vetëm disa fakte:
Një nga veprat më të hershme të E. Çabejt, themeluesit të
albanologjisë moderne, titullohet "Shqipëria ndërmjet Perëndimit dhe
Lindjes".
Para tij, në monografinë "Shqipëria kopësht shkëmbor në Europën
Juglindore", F. Konica qe shprehur se Shqipëria ka paguar haraçin që
Perëndimi e ka parë si Lindje ekzotike dhe Lindja si Perëndim të
pasur.
Një ekspozitë etnografike, që prej vitesh parashikohet të hapet në
Gjermani, është propozuar të titullohet "Shqipëria ndërmjet kryqit
dhe gjysmëhënës".
Një historian i ri shqiptar, që mbrojti këto vite studimet
pasuniversitare në Paris e ka titulluar monografinë e tij "Shqipëria
ndërmjet Perëndimit dhe Lindjes: 1945-1948".
Në romanin "Viti i mbrapshtë" të I. Kadaresë një nga konfliktet më
të rëndësishëm është ai i "anadollakëve" dhe "oksidentalistë ve".
Libri i A. Izetbegoviqit mbi fatin e vendit të tij në këtë
fundshekulli të mijevjeçarit të ri titullohet "Midis Islamit dhe
Perëndimit".
Një historian nga Shkodra, prof. Gazmend Shpuza ka përfunduar
monografinë "Shqipëria ndërmjet Apenineve dhe Ballkaneve - 1934".
Të gjitha këto tregojnë se, problemi nuk mund të zgjidhet me një të
prerë dhe aq më pak me slogane.
Metodologjikisht do t'i mbahemi mendimit të Çabejt, sipas të
cilit "bota romake-katolike dhe bota bizantine kryqëzohen këtu edhe
në fushën letrare, herë duke ngadhënjyer njëra e herë duke jetuar të
dyja njëkohësisht, por më shumë duke u shkrirë në një njësi me
lëndën anase të vendit".
Në këtë sfond mendoj se është me vend të hetohen gjurmët e kulturave
të tjera në kulturën tradicionale të popullit, pavarësisht se nga
kanë ardhur këto kultura.
Ndikimet orientale nganjëherë lidhen me periudhën e pushtimit osman
në viset arbërore. Ky është një historicizëm i ngushtë. Pikëpamja se
ndikimet orientale kanë ardhur kryesisht nëpërmjet islamizimit ose
prej fillimit të islamizimit nuk ka mbështetje me themel shkencor.
Lidhjet e brezave paraardhëse me botën lindore kanë qenë shumë të
lashta, qysh prej periudhës antike (Ilire e greke luftuan me persët
në brigjet e Azisë së Vogël). Fenikasit, hetitët, shumerët e persët,
me qyteterimin e tyre, lanë dëshmi të tilla që sot nuk mund të
veçohen. Në periudhën e zgjerimit të perandorisë së Aleksandrit të
madh, ilirë e trakas mbërritën deri në Indi. Sado që është e
vështirë, mendoj se duhet folur për ndikime të periudhës antike, që
kanë të bëjnë edhe me karakterin e gjuhës shqipe, dhe për një
shtresë ndikimesh të reja, që lidhen me pushtimin osman, por kanë si
prurje një bagazh shumë më të pasur: kulturën humaniste perso-
indiane.
Është e vërtetë që islamizimi i popullsisë ishte një faktor
intensifikimi i ndikimeve lindore. Politikat e islamizimit (shek. XV-
XVI) nuk synonin vetëm kthimin fetar të popullsisë së krishtere
shqiptare në myslimane, proces që filloi të ecë me ritme jo të
ngadalta, por me vendosjen e administratës turke kryesisht nëpër
qytete ndihmoi islamizimi i tyre më shpejt sesa në fshatra.
Islamizimi u krye shpejt edhe për arsye se përmes ardhjes në qytet
të elementëve të islamizuar nga rrethina fshatare... ata fitonin
statusin e "qytetarit" (sheherliut) , status që i vendoste në një
gjendje relativisht më të favorshme sesa ajo e mëparshmja".
"Elementi i myslimanizuar e kishte më të lehtë të vendosej në
qytete; përkundrejt shërbimit ushtarak atij i faleshin disa detyrime
tatimore. Me këtë duhet shpjeguar edhe islamizimi më i shpejtë i
popullsisë qytetare". Prej kësaj kohe ndikimi i Orientit u ndie në
të gjitha përmasat e kulturës shqiptare; konturimi arkitektonik
lindor, objektet e kultit islamik, krijimi i lagjeve të myslimanëve,
kuzhina orientale (ushqimi dhe pijet), kozmetika, festat fetare,
elementet dhe veglat muzikore, elementet karakteristike të kercimit
etj. Por, islamizimi i popullsisë si faktor intensifikimi i
ndikimeve lindore nuk qe faktori i vetëm dhe aq më pak një faktor
urdhërues.
Esenini nuk u islamizua aspak duke përvetësuar gjedhet poetike të
popujve fqinje juglindore. As Gëte, kur shkroi Divanin e tij te
famshëm nuk u prir prej ndonjë bestytnie fetare, por thjesht prej
parapëlqimit poetik.
Huazimet në kulturë ndodhin për të plotësuar nevojat kulturore. Kjo
ka ndodhur edhe me poezinë lirike qytetare shkodrane. Jo vetëm
simbole e frazeologji poetike që janë karakteristike për popujt e
Lindjes, por deri gjurmë të një kodi poetik klasik perso-arab,
gjenden në këtë poezi (Një studim krahasues i kodit poetik të Naimit
dhe poetit pers, Rumiut, ka ndërmarrë studiuesi i njohur J. Bulo).
Një nga problemet më të diskutueshme për karakterizimin e simbolikës
perse në lirikën qytetare shkodrane është edhe fakti se si është
përftuar ajo në këtë univers ku ishte e pranishme. A ka mbetur në
këtë hapësirë të re një komponente e veçuar, apo ajo është shkrirë
me njësinë vendase?
Në dorëshkrimin e Kolë Gurashit, që njihet me titullin "Hengu
shkodran", një koleksion prej 300 këngësh, përmenden nominalisht
bartës të tyre, që supozohet se mund t'i kenë sjellë motivet e tyre
nga Orienti. Ka këngë për të cilat mbledhësi shënon se "nuk dihet me
saktësi koha kur ka xanë fillë". Në të tjera shprehet se bëhet fjalë
për "kangë që i ka pasë prue Kasem Xhuri nga Orienti i Mesëm e
t'cilat asht kenë mundue me i shkodranizue ai vetë. Të gjitha këto
mbledhësi i ka plotësue me fjalë shqipe, në mënyrë që të
popullarizohen ndër ahengje dhe emisione të ndryshme". Gurashi ka
shënjuar teknikat e organizimit të këngëve të këtij ahengu; si hengu
n'dyqa, zilgjyse, ras, sergja, evish, hyseni, divan, sabah".
Ka këngë të cilat janë marrë thuajse en block dhe pastaj "janë
shkodranizue" , por një pjesë e madhe e tyre nuk janë përkthime. Në
to ndihet ndikimi i fuqishëm i simbolikës orientale. Si në traditën
lindore, lirika e dashurisë është një personazh artistikisht i
pranishëm dhe formalisht i përjashtuar. Një grupim këngësh të tilla
janë krahasuar me ato që në traditën popullore orientale
quhen "kënge uzrite ose virgjine".
Sipas Frojdit, "çdo fantazi është realizim i një dëshire të
paplotësuar". Kjo na lejon të kuptojmë mirë frymën melankolike që
kanë shumë këngë me ndikime të dukshme orientale, sidomos ato të
gjinisë erotike, në të cilat, sipas kodit oriental, vajza nuk mund
të shfaqet vetë. Kjo vuajtje e subjektit që këndon këngën, për të
mos thënë kjo kënaqësi që ndien këngëtari prej vuajtjes së dashurisë
së munguar, lidhet edhe me filozofinë orientale të përcaktimit. Fati
është i paracaktuar, është dëshirë e Perëndisë, atij duhet t'i
nënshtrohesh. Ndihet në këngë fryma e besimit, por thjesht si
vetëdije për t'u ruajtur nga ndëshkimi i një entiteti e jo sipas
formave të adhurimit poetiko-filozofik (poezia klasike perse).
Simbolet e njohura orientale: trëndafili, bilbili, karafili,
zambaku, zogu në përgjithësi, lulja në përgjithësi me gjithë
emërtesën e saj të larmishme, kanë zënë vende me rëndësi strukturore
në lirikën popullore shkodrane. Kam konstatuar se këto simbole nuk
kanë arritur në poezinë tonë me shumëkuptimësinë e burimit. Ka
ardhur kryesisht kuptimi më i shpërfaqur i tyre. Fillimisht simbolet
e mësipërme u huazuan si fjalë në kuptimin e tyre të drejtpërdrejtë
(denotativ) u funksionalizuan si elementë të leksikut e më pas morën
konotacione simbolike. Ndërsa shtresa të tjera kuptimore, që janë më
të largëta për shqiptarët, si mistika, kanë mbetur te burimi.
Bilbili në këngën popullore shkodrane është këngëtari (në jug
gjendet edhe forma e hiper-karakterizuar "bilbil gjyzar"), është
heroi i vuajtur i dashurisë, njeriu në dramën e dhimbjes. Në vargjet
ku bilbili del si simbol shfaqet edhe mendësia orientale, për
shembull ajo e paqes së brendshme, e ekuilibrit seren, siç e kishin
grekët e vjetër: Ç'ke [ndaluar] kjan, i mjeri bylbyl, Duro, duro, n'at gemb
jeshil".
Në letërsinë klasike përse bilbili është një shenjues disashkallësh,
me një polisemantike pakrahasimisht më të gjerë se ajo e përftuar në
poezinë shqipe. Po përmend disa prej këtyre niveleve kuptimore:
-bilbili del si simbol i së mirës në opozicionin "e mirë-e keqe"
-simbol i poetit ose këngëtarit
-simbol i pengesës (joshjes) që e ndalon njeriun të shkojë drejt
përsosmërisë.
Trëndafili në poezinë klasike përse dhe përgjithësisht në atë
orientale nuk është shenjues i së dashurës, si në poezinë popullore
shkodrane, por fillimisht shenjon përsosmërinë shpirtërore, në atë
shkallë që i shkon për shtat përsosmërisë së lartë. Në traditën
shqiptare ky simbol ka ndërruar karakter, është bërë një simbol
kronik (është desakralizuar) , ka zbritur nga qielli në tokë, duke
shenjuar bukurinë, të dashurën, dashurinë e pastër, të preferuarën
mbi të tjerat: Knojne bilbilat kah pranvera, flak u ndez,
Drandofilles po i vjen era, a ka besë?"
Simboli i trëndafilit përforcohet me një larmi emërtimesh
sinonimike, kryesisht me rrënjë atë vetë, si maragjyli (trëndafili i
egër), simbol i pasionit të fuqishëm në dashuri, i forcës jetësore.
Gjurmët e kulturave orientale ndihen lehtë, por çdo perpjekje për
kalkimin apo përkthimin e tyre do të shkaktonte shembjen e
struktures poetike: "Flokët të derdhun zymbyl, Era t'vite gjylabi,
Synin mergjuz faqet has gjyl, buzën karajfil sharabi".
Krijohet kështu një imazh vajze "i ambëlsuem erë drandofillet"
(gjylabi) ku mbizotërojnë ngjyrat sensuale e kuqja -e zeza. Del dhe
vera (sharabi) aq e dashur për poetët persë. Simboli i trëndafilit
shpesh shoqërohet edhe me gjembin (gemb, gem, gem me gem), si
paralajmërim i ruajtjes ose i asaj që në Perëndim e quajnë
thjesht "dhimbje e ëmbël". "S'ka drandofille pa ferrë. Bashkë me
gonxhen gembin sille".
Mendoj se simbole të tjera të huazuara nga një trashëgimi e hershme
orientale janë edhe zambaku, shenjues i pastërtisë dhe dlirësisë;
karafili simbol i bukurisë; gardelina dhe kanerina si simbole
alternative të haresë, zemrës së gëzuar; jasemini, sheboja, vjollca,
elbaroza - shenjuese të shkallëve të ndryshme të bukurisë. Për
përdorimin simbolik të karafilit po sjell këto vargje në të cilat ai
identifikohet me trëndafilin. "Karajfili - mbreti jonë, Salltanet
për ashikni, Drandofill emnit i thonë, Je sevda për djelt e ri".
Trëndafili ka marrë një përhapje aq të gjerë, saqë, nga epitet e
simbol, me kohë ka marrë vlerë nominative përkëdhelëse, është kthyer
në emër të përveçëm: Gjyle; por gjen përdorim edhe si epinom: "moj
bukuri gjylistane". Këtu në vend të fjalës "bukuri" në këngë hyn
emri i përveçëm. Mendoj se edhe evokimi i simbolit të trëndafilit
apo të karafilit si një "lule në saksi" shpreh mendësinë orientale
të vajzës që gjendet e veçuar nga jeta: "Rreth e rreth në avulli, Si
fëllënxa në kafaz".
Një problem që meriton vëmendje është nëse simbolika orientale dhe
shenjat e kodit poetik klasik pers kanë hyrë fillimisht në poezinë e
kultivuar, siç konstatohet te Naimi, por edhe te Mjeda e autorë të
tjerë apo fillimisht ka qenë poezia popullore ajo që ka huazuar.
Poezia e kultivuar me ndikime nga bota perso-iraniane ose orientale
në përgjithësi vjen në Shqipëri në kohën e bejtexhinjve, që është e
vonët. Mund të besohet se ka paraprirë poezia popullore. Edhe fakti
që këngët e bejtexhinjve nuk arritën t'i nënshtrohen një rotacizmi
gojor do të thotë se parësore mund të ketë qenë ndikimi në kulturën
tradicionale.
Në lidhje me faktin se sa ka mundur ta tresë poezia popullore
shqiptare lëndën e huaj që nga larg është me vlerë domethënëse fakti
që, këngën e njohur popullore turke "Aman doktor" e sjellë nga
Izmiri dhe kënduar në fillimet e këtij shekulli nga rapsodi shkodran
Qorr Jakova, në regjistrimin diskografik vetë turqit e kanë
quajtur "këngë popullore shqiptare", për shkak të ndryshimeve
thelbësore që kishin ndodhur në karakterin e saj.
Para se ta mbyll këtë trajtesë modeste dua të kujtoj se latinët e
urtë shpreheshin në formë lakonike: "lux ex orientae".
"Nëse një vlerë është kulturë, ajo është e tillë pavarësisht se nga
vjen. Një kulturë merr një vlerë tjetër sepse ka nevojë për të".
Ilir Ymeri