Qeshnim më shumë dje apo sot?
Më 9 tetor 2009, në një nga sallat e Bibliotekës së Kongresit Amerikan në Uashington DC, u mbajt një takim me shkrimtarin e njohur dhe bashkëpunëtorin e gazetës “Shekulli”, Pëllumb Kulla. Drejtori i Sallës Evropiane të Leximeve, Z.Grant Harris, dashamirës i artit dhe letërsisë shqiptare, e hapi takimin, duke u dhënë mirëseardhjen të pranishmëve dhe prezantoi autorin, folësin e këtij takimi. Tema që u trajtua titullohej : “Grotesku i të Qeshurës së Ndaluar – Humori në një Diktaturë Komuniste” Kulla arriti të krijoje një atmosferë të gëzueshme në këtë sallë që ishte disi ndryshe nga sallat në atdheun e tij.
Me temën e mësipërme, ai i solli dritë një audience që ishte e përbërë nga studjues, politikanë, lexues, punonjës dhe zyrtarë të Bibliotekës së Kongresit dhe nga lexues e dashamirës shqiptaro-amerikanë që banojnë në Uashington DC si edhe në shtete të tjera, si Virxhinia, Meriland dhe Nju Jork.
Të pranishmit, i drejtuan pyetje të ndryshme autorit Kulla. Z.Harris, mbylli takimin duke falenderuar folësin dhe të pranishmit. Z.Kulla shoqërohej nga bashkëshortja e tij, aktorja e mirënjohur, Xhuljeta Kulla dhe nga fëmijët e tyre. Miq, bashkëpunëtorë dhe të afërm të autorit ishin të pranishëm në sallë, gjithashtu.
Përshëndetjen e tij, (të cilën po e sjellim më poshtë për lexuesit e “Shekullit”) Kulla tha fillimisht se ndihej i lumtur dhe i privilegjuar. “Më gëzoi mjaft zoti Harris, kur më njoftoi se në raftet e kësaj Biblioteke të nderuar ndodhen disa nga librat e mi, të përfshirë në koleksionin e Albanian Language Table në fondin e European Division. Kjo më bën që ta ndiej veten vërtet të nderuar, Mbi bazën e atyre librave dhe sidomos të njërit prej tyre, një esse-je të botuar në vitin 2001, mbështetet ligjërata ime e sotme” – tha Kulla.</p>
******</p>
Ju të gjithë e keni idenë se ç’është të jetuarit nën një diktaturë. Ti mund të thuash që “nuk kishte liri të fjalës”, por tjetri nuk e kupton atë si duhet – ose më mirë të themi që nuk e kupton atë, ashtu si do ta kuptonte nga një anekdotë e “hidhur” ku…</p>
dy miq, që të dy oficerë policie, bisedojnë:
- Mik i dashur, – thotë njëri, – a nuk më thua: ç’mendim ke për prijësin tonë
Enver Hoxhën
Tjetri heziton pak e përgjigjet:
- Unë kam po atë mendim që ke ti.
- Ashtu?! – habitet tjetri. – Po pate mendimin tim, unë të hedh prangat!</p>
Ose, ju mund të thoni një listë me gjëra që mungonin dhe që ishin gangrena e jetës ekonomike komuniste, si mungonte qumshti, mishi, vezët dhe letra higjenike, por e vërteta e hidhur del më bukur me një gazmore tjetër të “hidhur”, kur…</p>
në një klasë ushtarake mësuesi u shpjegon studentëve forcën shkatërrimtare të një bombe bërthamore, e cila vret vetëm njerëzit dhe i le të paprekura ndërtesat dhe gjithçka brenda tyre.
- Për shëmbull, – shpjegon mësuesi ushtarak – në rast se amerikanët e hedhin atë
bombë këtu, në Tiranë, shitësi në dyqan do të zhduket, por dyqani nuk pëson gjë dhe mallrat e tij do të mbeten të paprekura aty nëpër rrafte.
- Po në rastin tonë, shoku komandant, – pyet njëri nga studentët, – çfarë bombash
po hedhin amerikanët mbi Shqipëri, që shitësat na mbeten të paprekur, kurse raftet prapa tyre janë të gjithë bosh?</p>
Jo vetëm më të rinjtë, por edhe ata që e provuan mbi vete peshën e verbër të shtypjes komuniste në Shqipëri, duke kaluar vitet, kanë filluar të venë në dyshim, nëse njerëzit qeshnin, apo jo, gjatë dhjetëvjeçarëve të rënduar nga mungesat e mëdha të lirive, të mjeteve të jetesës dhe lejës për të lëvizur e për t’i hedhur një sy botës përqark.
Edhe qytetarët e botës perëndimore, që kanë në lidhje me diktaturat të gjitha llojet e informacioneve, ne, njerëzve që jetuam atë kohë të zymtë, na përfytyrojnë gojëkyçur, të zënë tërë kohën me hallet e jetës, me pasigurinë e bukës së përditëshme dhe me frikën se mos bindjet, opinionet dhe shijet tona, do të binin në sy që ishin ndryshe nga ato që pati përcaktuar shteti diktatorial.
Përfytyrohet pra, një trishtim total.
Por, ne qeshnim… Oh, sa shumë qeshnim! Dhe jo nga pavetëdija e trysnisë, apo moskokëçarja. Tani, pas disa vitesh unë mendoj, se në Shqipërinë e sotme që e ka flakur diktaturën e Enver Hoxhës, nuk qeshet aq sa qeshej dje.
E gjithë kjo ngjan si një dëshmi e favorshme në gjyqin historik të diktaturës komuniste. Që të jemi të drejtë, e qeshura jonë e atyre viteve i detyrohet diktaturës, por aspak si bindje ndaj urdhërit suprem të saj, që shtetasit të dukeshin medoemos të lumtur.
Ai regjim ishte i egër, i dhunshëm, e shkatërrimtar, por ai ishte njëkohësisht edhe qesharak, grotesk…. Pushteti shtazarak nganjëherë mbijeton edhe në shekuj, por kur merr trajta qesharake, ai bëhet më i thyeshëm dhe njerëzit nën të shpresojnë më shumë se liria është e afërt.
Vendi ynë nën regjimin diktatorial mund të përfshihej në çuditë e Librit të Rekordeve Guiness, për një rekord të veçantë. Deri sot nuk gjendet në Historinë e Njerëzimit asnjë vend, territori i të cilit të ketë qenë i rrethuar literalisht me tela me gjemba. 25 fije telash e rrethonin Shqipërinë me një rrjetë 7 këmbë të lartë. Propaganda zyrtare nuk e thosh që kjo bëhej me qëllim që të pengoheshin shqiptarët të dilnin, por thosh se telat e ngritur pengonin armiqtë që të hynin. (Në atë kohë në planetin tonë gjendej vetëm një njeri që mund të kërcente mbi 7 këmbë. Ky ish rekordmeni olimpik John Thomas. Ai nuk ish armik. Ish vetëm amerikan. Lartësia e telave nuk e pengonte, por Thomas bëri mirë që nuk u hodh në Shqipëri).
Ne qeshnim, por jo gjithmonë e qeshura është dëshmi e lumturisë. Për dekada të tëra, e qeshura na u bë ne një lëvozhgë, një zhguall i fortë që mbështolli qënien tonë, gjallërinë dhe shpresat tona. Ne qeshnim fshehurazi edhe me gjërat për të cilat ishte e ndaluar.
Të ndalosh njerëzit të qeshin me ty, nuk do të thotë aspak që ti nuk je qesharak
Në librin që përmenda, unë rrëfej për letërsinë zyrtare, për shout zbavitës, të financuar nga shteti komunist, por edhe për humorin ilegal, për anekdotat antiqeveritare, për të qeshurën e palicensuar e cila mbizotëronte, përhapej, deri në atë shkallë sa u jepte jetë, jo vetëm gazit të përgjithshëm, por edhe përgjimeve, denoncimeve, burgosjeve, torturave.
Nuk gjeje atë kohë te ne, asnjë shkrimtar që të jetë ulur në tryezën e tij të shkrimit pa patur praninë e padukshme të censorit të egër shtetëror, të kësaj monstre, që dekretonte përndjekjen mizore të shkrimtarëve dhe artistëve në Shqipërinë staliniste, duke i internuar, burgosur dhe deri pushkatuar ata.
Ne, shkrimtarët dhe artistët që bëmë humorin publik, u angazhuam në talljen e ridikulizimin e fenomeneve, karaktereve, zakoneve, praktikave. Edhe regjimi qe i interesuar në përqeshjen e tyre. Natyrisht, ai nuk do të lejonte që shënjestra e goditjes sonë të ngrihej lart e të atakohej sistemi, por për këtë ai nuk kish nevojë të na jepte porosira. Por, gjithësesi, vetë karakteri i letërsisë dhe artit që bëmë ne, ish më i shpenguar e për vetë natyrën e artit tonë, ne shpëtuam nga detyrimet që i mundonin krijuesit e gjinive të tjera, për të bërë poema, vepra figurative dhe këngë që të pikturonin një realitet të lumtur, që të himnizonin diktatorin dhe revolucionin proletar të përbotshëm.
Kështu ne patëm shfaqje humoristike të mira, komedi të këndshme, kinokomedi të ndjekura mjaft, një letërsi dinjitoze me përshkrime situatash e karakteresh, art karrikatural të një niveli të mirë. Po ashtu, mund të them se te ne u rritën artistë të shquar të humorit. Megjithatë diçka mungoi.
Ne nuk guxuam dot t’i thoshim hapur të vërtetat e mëdha të jetës shqiptare nën diktaturë. Gjuha alegorike, mesazhet e tërthorta që përdorëm, ishin pak.
Në atë ambient surreal ne ishim prodhues të artit komik, por ndërkohë, ne vetë ishim subjekte komikë.
Ti shkruan një skenar të goditur, që do ta luajnë aktorët dhe do ta shfaqin atë në televizion. Megjithse je i kënaqur me atë që ke shkruar, natën e parë nuk të zë gjumi, se alegoria është shumë e hapur e lehtësisht e rrokshme. Trembesh se atë do ta kuptojnë dhe vepra jote pra, bëhet shumë e rrezikshme. Natën e dytë, kur pasi i je rikthyer, e ke ndrequr dhe ia ke mbuluar pak alegorinë, përsëri nuk të zë gjumi, ngaqë shkrimi yt tashmë është i zakonshëm e banal… E kështu, në fund të javës, je katandisur pa pikë gjumi në sy!
Jam mrekulluar vërtet disa herë, kur ndeshja njerëz që gjenin se çfarë të lexonin e sidomos si të lexonin, aty ku nuk qe shkruar asgjë…
Në televizion ishte shfaqur një komedi e shkurtër. Farën e kësaj komedie e kisha nga rinia ime e hershme. Punoja atëherë në një kantier të largët e të mënjanuar. Aty, në një lloj klub kantieri, pata njohur një banakier, që i keqtrajtonte klientët që ankoheshin për gramaturat e pijeve, të sallamit dhe të salcës. Dy ndihmësa të banakierit, sikur të paskeshin parë filma të Çaplinit, i hynin me shqelma atyre klientëve që e tepronin me ankesa, apo që ankoheshin pa sukses në administratën e kantierit për të larguar banakierin e egër. Kështu, në atë lokal ishte krijuar një gjendje terrori. Unë dhe shokët e mi rrinim gojëkyçur dhe kur banakieri na pyeste nëse kishim ndonjë ankesë, ne nxitonim t’i thoshim “jo”. Bile nganjëherë na vinte t’i thoshim që në atë vend, dmth, në atë lokal, ne ishim të lumtur.
Komedinë e përgatita me disa nga artistët më të mirë të atyre viteve. Në një lokal njerëzit hanin, pinin, ankoheshin, hiqeshin zvarrë, më me tepri se në kujtimet e mia të largëta. Dy aktorët kryesorë luanin bukur, ata porosisin disa herë konjak dhe banakieri u dërgonte gota gjithnjë me pak e më pak pije brënda. Aq sa në fund ai ua dërgoi gotat bosh. Klientët pa shqiptuar asnjë fjalë proteste, i përplasnin ashtu bosh e pinin për shëndet të njëri – tjetrit. Dhe asnjëherë ata nuk guxuan t’i qahen banakierit që vazhdimish i pyeste në ishin të kënaqur…
Ish e papritur për mua, kur pas dhënies së komedisë në tv, dy individë të panjohur, ngaqë kishin pirë edhe pak alkol, më shtrënguan duart e më puthën, duke më përgëzuar për guximin që dilja aq hapur kundër gjëndjes në vend e kundër qeverisë.
- Shikoni, – u thashë duke buzëqeshur, – mua më vjen keq që t’ju zhgënjej. Ajo
është një komedi, si gjithë të tjerat dhe nuk ka asgjë kundër qeverisë!
Po të mos ishin pakëz të dehur, ata nuk do të guxonin të shtyheshin më shumë e të më bindnin mua, se ai lokal ngjante si Shqipëria, ndihmësat e banakierit ngjanin me ata të Sigurimit dhe vetë klientët ishin shumë të ngjashëm me ne, shqiptarët. Ca banorë që historinë e kanë plot me kryengritje, por që janë katandisur të urtë e të urtë – shumë të urtë. Banakieri ngjante …me atë …burrin… që ngjante! E ngrinin gishtat përpjetë drejt tavanit e më lavdëronin për guximin, aq shumë sa unë fillova të ndihem ngushtë.U thashë se ne nuk kishim pasur nevojë për guxim. Atyre vetë, që u shkonte mendja për keq, apo që po kërkonin paralele me zor, ata vetë ishin të guximshëm e duhet të ruheshin…
Ishte vërtet një situatë qesharake, kur na pëlqente që alegoria jonë kuptohej, por shqetësoheshim kur na lavdëronin me guxim të tepërt.
Pas leximit kaq të ndezur, pas këtij përfytyrimi të pasur alegorik, ne ndjenim se në atë limonti, në atë shkretëtirë fjale, njerëzve tanë për ndjenjën e tyre të humorit, u duhej vetëm një shkëndijë. Dhe ne gati – gati nuk u nevojiteshim fare pastaj.
Atë të qeshur që e sillte me droje dhe frikë humori i licensuar, e plotësonte për bukuri ai i ndaluari.
Në fund të viteve ‘70 më ra në dorë një botim i bukur francez me titull “Enciklopedia Botërore e Anekdotave”. Në të vura re se anekdotat e popujve nën shtypje, izraelitëve, afrikanëve dhe sidomos evropianëve nën zgjedhat nazisto-komuniste, ishin ato më të bukurat. Ato kishin peshë dhe art të kulluar. Dukej sikur terrori, me zhveshjen nga liritë dhe të drejtat njerëzore bëhej, paradoksalisht, kontributori më i shquar i bukurisë së këtij lloj arti të veçantë. Që atë kohë me Enciklopedinë Franceze, por sidomos me dhjetra botime të anekdotave eurolindore, me të cilat u mora më pas këtu në SHBA, vura re se shumë nga anekdotat që tregoheshin te ne, si të lindura në vend, paskëshin qenë ruse, çeke, rumune… Pra mjaftonin kushtet e njëjta sociale – kufizimet e lirive, gjëndja katastrofike e ekonomisë, që ato të merrnin veshjen kombëtare të çdo vendi e të dukeshin si të prodhuara në atë vend.
Pata dhe një sensacion të ri: 30 vjet më parë, në Tiranë unë i kisha ndjerë se ato anekdota ishin më të bukura, se tani, kur po i studjoja këtu, në Nju Jork. Tani ato qëndronin mbi tryezën time, si ca mina me detonatorë të hequr dhe merret me mend, që vlera e tyre ishte tok me rrezikun. Dhe bukuria e tyre ishte më e plotë kur ato i sillnin dëm atij që i tregonte dhe nganjëherë, ironikisht, dëmtonin edhe më shumë atë që i dëgjonte!
Prandaj, ato bënin një jetë të fshehtë, të nënëdheshme.
Kur vjen fjala te aktorët e humorit, një mirënjohje të thellë e të veçantë meriton artisti ynë, Skënder Sallaku. Unë kam pararendur ta shpreh atë mirënjohje në një libër të tërë, në atë që përmenda. Sallaku me shokë e bënë jetën e tyre dhe të bashkëkohësve të tyre më pak të hidhur. Sallaku ishte një artist i një kalibri të veçantë me vlera shumëpalëshe: mendimtar dhe klloun. Ai paraqet një përjashtim të pabesueshëm. Ai gëzonte një dashuri mbarëpopullore: atë e deshin komunistët dhe antikomunistët, të burgosurit dhe komandantët e burgjeve, hamejtë dhe antarët e Politbyrosë. Ai kishte famën e treguesit të parë të anekdotave të hidhura. Ato, ai nuk i tha dot asnjëherë në skenë apo në televizion, por ai nuk druhej – dhe për fat, nuk pësoi gjë – t’i tregonte deri para vetë diktatorit. Hoxha ia kurseu ndëshkimin, për të dhënë imazhin e njeriut me sens humori, a ndoshta, pikërisht, për guximin e të treguarit para tij dhe ndoshta për të ndjekur rregullin historik të sundimtarëve, që asnjëherë nuk i kanë prerë kokën lolos. Por, shumë të tjerë pas denoncimesh për rrëfim anekdotash kanë hyrë në burg e nuk dolën më.
Te ne të gjithë anekdotat e importuara, apo të lindura në truallin shqiptar i atribuoheshin edhe si autor, këtij artisti të rrallë. Sallakut i atribuohej edhe kjo që tregon se si…</p>
Në korridoret e Gjykatores, një gjykatës dëgjon një të qeshur të parreshtur në dhomën e një kolegu. Hap derën dhe e gjen kolegun të shtrirë përdhe, duke qeshur me lot.
- Pse po qesh? – e pyet.
- Lëre, – i thotë në mes të gazit kolegu. – Kam dëgjuar një anekdotë që po më
mbyt nga e qeshura.
Tjetri u bë kurreshtar.
- Ma trego dhe mua, koleg.
- Je çmëndur? Unë atë që ma tregoi sapo e dënova tetë vjet.</p>
Mjafton të hyje në burg, qoftë edhe për një anekdotë të vetme e pastaj zinxhiri i
vuajtjeve nuk kish fund:</p>
Në një burg në Tiranë, bisedojnë dy të burgosur:
- Byrazer, sa të kanë dënuar? – Dhjetë vjet. – Sa ke bërë deri tash? – Pesëmbëdhjetë.
- Edhe sa të kanë mbetur? – Edhe njëzet!…</p>
Mijëra vetë te ne janë dënuar për shkak se dëgjonin fshehurazi në radio, Zërin e Amerikës, dhe kjo ngjante me këtë që teksa…</p>
një fëmijë humbet në morinë e pushuesve të plazhit. E gjen një polic.
- Humba, – i thotë djali i vogël policit. – Nuk di ku t’i gjej më babin dhe mamin.
- Mos qaj! – ia kthen polici. – Ne do të njoftojmë me radio dhe e prindërit do të mësojnë
ku ndodhesh. Do që ta japim njoftimin për ty në radion e plazhit, apo në Radio Tirana?
Fëmija ka një propozim më praktik:
- Babi dhe mami nuk e dëgjojnë kurrë Radio Tiranën. Nuk e jepni dot në Zërin e
Amerikës? Prindërit e mi vetëm atë dëgjojnë.</p>
Një vlerësim interesant për këto lloj anekdotash e kam marrë çuditërisht, nga një klerik i shquar, nga i ndjeri Imam, Vehbi Ismaili, Kryetar i Komunitetit Shqiptar Mysliman për ShBA dhe Kanada. I dërgova librin që po përmend. “… Unë jam larguar nga Shqipëria që më 1938 – më shkruante Hirësia e Tij.. – Kur pas lufte vinin këtu në SHBA të arratisur, ata shanin regjimin e Enver Hoxhës me mllef dhe e pikturonin vendin një xhehnem. Unë nuk i besoja tërësisht, se ishin shumë të vuajtur e të munduar nga komunistët. Ishin tendenciozë dhe e nxinin realitetin e vendit. Nga ana tjetër, agjentët e Sigurimit këtu, shpërndanin ilegalisht revista të bukura shqiptare, me ngjyra, ku shkruhej se nuk kish vend më të lumtur dhe më të përparuar se Shqipëria. Kur më binte mua në dorë ndonjë revistë e tillë, unë nuk e besoja. Thosha se ish reklamë e politikës. Ishin tendenciozë dhe ata. Libri yt më ka ndihmuar për njohjen më të saktë të Shqipërisë së vërtetë të Enver Hoxhës. E di përse? Përveç rrëfimit tënd, – që le ta quajmë dhe atë tendencioz! – ato 100 e ca anekdota të përzgjedhura aty, janë një pasqyrë e vërtetë. Asgjë nuk mund të jetë më e vërtetë se anekdota. Anekdota po nuk qe e vërtetë, vdes. Nuk mbetet!”
Vlerësimi i lartë që i bën anekdotës ky klerik i shquar merr cilësitë e një përkufizimi estetik të rëndësishëm. Këto vepërza, gjeneratore të së qeshurës së ndaluar, që tregonin me zë të ulët shqiptarët dhe miliona europianolindorë nën diktaturat komuniste, ishin pasqyra më besnike e realitetit të shëmtuar që pritej të ndryshonte.
Të gjitha kryengritjet në historinë e njerëzimit do të kenë filluar me një anekdotë.
Që gjendeshin aq shumë dukuri qesharake, nuk ishte as merita dhe as faji ynë, ama, që ne i peshkonim ato, kjo ishte falë pasurisë sonë shpirtërore dhe papërkulshmërisë. Se kur dëshpërimi i kalon kufijtë dhe shpresa nuk të ngre dot nga ku ke rënë, ti nuk qesh më. Ti atëhere je dorëzuar. Njeriu që nuk shpreson se do të ngrihet më këmbë, nuk e sheh dot qesharaken e nuk qesh.
Ne shpresonim të ngriheshim, pamë dhe vazhdimisht qeshëm…
Për këtë është kuptimplote shprehja me të cilën dua të mbyll ligjëratën. Ajo është thënë nga një prift katolik i burgosur, në mes të një qelie me shumë të burgosur të tjerë. Ata u zgjuan pas një mesnate nga alarmi që rojat e burgut, jepnin natë për natë, vetëm për t’ua prishur gjumin të dënuarve nga regjimi.
At Pjeter Meshkalla, u zgjua dhe në vend të shante dhe mallkonte, siç po bënin shokët e qelisë, thjesht u ankua me zë të lartë: “Si nuk na lanë ta gëzojmë si duhet kët’ burg, more vllazën!”(Shekulli)</p>
Ky artikull eshte marre nga: http://www.albaniasite.net/?p=24718. Per me shume artikuj te ngjashem vizitoni: http://www.albaniasite.net/?p=24718
Më 9 tetor 2009, në një nga sallat e Bibliotekës së Kongresit Amerikan në Uashington DC, u mbajt një takim me shkrimtarin e njohur dhe bashkëpunëtorin e gazetës “Shekulli”, Pëllumb Kulla. Drejtori i Sallës Evropiane të Leximeve, Z.Grant Harris, dashamirës i artit dhe letërsisë shqiptare, e hapi takimin, duke u dhënë mirëseardhjen të pranishmëve dhe prezantoi autorin, folësin e këtij takimi. Tema që u trajtua titullohej : “Grotesku i të Qeshurës së Ndaluar – Humori në një Diktaturë Komuniste” Kulla arriti të krijoje një atmosferë të gëzueshme në këtë sallë që ishte disi ndryshe nga sallat në atdheun e tij.
Me temën e mësipërme, ai i solli dritë një audience që ishte e përbërë nga studjues, politikanë, lexues, punonjës dhe zyrtarë të Bibliotekës së Kongresit dhe nga lexues e dashamirës shqiptaro-amerikanë që banojnë në Uashington DC si edhe në shtete të tjera, si Virxhinia, Meriland dhe Nju Jork.
Të pranishmit, i drejtuan pyetje të ndryshme autorit Kulla. Z.Harris, mbylli takimin duke falenderuar folësin dhe të pranishmit. Z.Kulla shoqërohej nga bashkëshortja e tij, aktorja e mirënjohur, Xhuljeta Kulla dhe nga fëmijët e tyre. Miq, bashkëpunëtorë dhe të afërm të autorit ishin të pranishëm në sallë, gjithashtu.
Përshëndetjen e tij, (të cilën po e sjellim më poshtë për lexuesit e “Shekullit”) Kulla tha fillimisht se ndihej i lumtur dhe i privilegjuar. “Më gëzoi mjaft zoti Harris, kur më njoftoi se në raftet e kësaj Biblioteke të nderuar ndodhen disa nga librat e mi, të përfshirë në koleksionin e Albanian Language Table në fondin e European Division. Kjo më bën që ta ndiej veten vërtet të nderuar, Mbi bazën e atyre librave dhe sidomos të njërit prej tyre, një esse-je të botuar në vitin 2001, mbështetet ligjërata ime e sotme” – tha Kulla.</p>
******</p>
Ju të gjithë e keni idenë se ç’është të jetuarit nën një diktaturë. Ti mund të thuash që “nuk kishte liri të fjalës”, por tjetri nuk e kupton atë si duhet – ose më mirë të themi që nuk e kupton atë, ashtu si do ta kuptonte nga një anekdotë e “hidhur” ku…</p>
dy miq, që të dy oficerë policie, bisedojnë:
- Mik i dashur, – thotë njëri, – a nuk më thua: ç’mendim ke për prijësin tonë
Enver Hoxhën
Tjetri heziton pak e përgjigjet:
- Unë kam po atë mendim që ke ti.
- Ashtu?! – habitet tjetri. – Po pate mendimin tim, unë të hedh prangat!</p>
Ose, ju mund të thoni një listë me gjëra që mungonin dhe që ishin gangrena e jetës ekonomike komuniste, si mungonte qumshti, mishi, vezët dhe letra higjenike, por e vërteta e hidhur del më bukur me një gazmore tjetër të “hidhur”, kur…</p>
në një klasë ushtarake mësuesi u shpjegon studentëve forcën shkatërrimtare të një bombe bërthamore, e cila vret vetëm njerëzit dhe i le të paprekura ndërtesat dhe gjithçka brenda tyre.
- Për shëmbull, – shpjegon mësuesi ushtarak – në rast se amerikanët e hedhin atë
bombë këtu, në Tiranë, shitësi në dyqan do të zhduket, por dyqani nuk pëson gjë dhe mallrat e tij do të mbeten të paprekura aty nëpër rrafte.
- Po në rastin tonë, shoku komandant, – pyet njëri nga studentët, – çfarë bombash
po hedhin amerikanët mbi Shqipëri, që shitësat na mbeten të paprekur, kurse raftet prapa tyre janë të gjithë bosh?</p>
Jo vetëm më të rinjtë, por edhe ata që e provuan mbi vete peshën e verbër të shtypjes komuniste në Shqipëri, duke kaluar vitet, kanë filluar të venë në dyshim, nëse njerëzit qeshnin, apo jo, gjatë dhjetëvjeçarëve të rënduar nga mungesat e mëdha të lirive, të mjeteve të jetesës dhe lejës për të lëvizur e për t’i hedhur një sy botës përqark.
Edhe qytetarët e botës perëndimore, që kanë në lidhje me diktaturat të gjitha llojet e informacioneve, ne, njerëzve që jetuam atë kohë të zymtë, na përfytyrojnë gojëkyçur, të zënë tërë kohën me hallet e jetës, me pasigurinë e bukës së përditëshme dhe me frikën se mos bindjet, opinionet dhe shijet tona, do të binin në sy që ishin ndryshe nga ato që pati përcaktuar shteti diktatorial.
Përfytyrohet pra, një trishtim total.
Por, ne qeshnim… Oh, sa shumë qeshnim! Dhe jo nga pavetëdija e trysnisë, apo moskokëçarja. Tani, pas disa vitesh unë mendoj, se në Shqipërinë e sotme që e ka flakur diktaturën e Enver Hoxhës, nuk qeshet aq sa qeshej dje.
E gjithë kjo ngjan si një dëshmi e favorshme në gjyqin historik të diktaturës komuniste. Që të jemi të drejtë, e qeshura jonë e atyre viteve i detyrohet diktaturës, por aspak si bindje ndaj urdhërit suprem të saj, që shtetasit të dukeshin medoemos të lumtur.
Ai regjim ishte i egër, i dhunshëm, e shkatërrimtar, por ai ishte njëkohësisht edhe qesharak, grotesk…. Pushteti shtazarak nganjëherë mbijeton edhe në shekuj, por kur merr trajta qesharake, ai bëhet më i thyeshëm dhe njerëzit nën të shpresojnë më shumë se liria është e afërt.
Vendi ynë nën regjimin diktatorial mund të përfshihej në çuditë e Librit të Rekordeve Guiness, për një rekord të veçantë. Deri sot nuk gjendet në Historinë e Njerëzimit asnjë vend, territori i të cilit të ketë qenë i rrethuar literalisht me tela me gjemba. 25 fije telash e rrethonin Shqipërinë me një rrjetë 7 këmbë të lartë. Propaganda zyrtare nuk e thosh që kjo bëhej me qëllim që të pengoheshin shqiptarët të dilnin, por thosh se telat e ngritur pengonin armiqtë që të hynin. (Në atë kohë në planetin tonë gjendej vetëm një njeri që mund të kërcente mbi 7 këmbë. Ky ish rekordmeni olimpik John Thomas. Ai nuk ish armik. Ish vetëm amerikan. Lartësia e telave nuk e pengonte, por Thomas bëri mirë që nuk u hodh në Shqipëri).
Ne qeshnim, por jo gjithmonë e qeshura është dëshmi e lumturisë. Për dekada të tëra, e qeshura na u bë ne një lëvozhgë, një zhguall i fortë që mbështolli qënien tonë, gjallërinë dhe shpresat tona. Ne qeshnim fshehurazi edhe me gjërat për të cilat ishte e ndaluar.
Të ndalosh njerëzit të qeshin me ty, nuk do të thotë aspak që ti nuk je qesharak
Në librin që përmenda, unë rrëfej për letërsinë zyrtare, për shout zbavitës, të financuar nga shteti komunist, por edhe për humorin ilegal, për anekdotat antiqeveritare, për të qeshurën e palicensuar e cila mbizotëronte, përhapej, deri në atë shkallë sa u jepte jetë, jo vetëm gazit të përgjithshëm, por edhe përgjimeve, denoncimeve, burgosjeve, torturave.
Nuk gjeje atë kohë te ne, asnjë shkrimtar që të jetë ulur në tryezën e tij të shkrimit pa patur praninë e padukshme të censorit të egër shtetëror, të kësaj monstre, që dekretonte përndjekjen mizore të shkrimtarëve dhe artistëve në Shqipërinë staliniste, duke i internuar, burgosur dhe deri pushkatuar ata.
Ne, shkrimtarët dhe artistët që bëmë humorin publik, u angazhuam në talljen e ridikulizimin e fenomeneve, karaktereve, zakoneve, praktikave. Edhe regjimi qe i interesuar në përqeshjen e tyre. Natyrisht, ai nuk do të lejonte që shënjestra e goditjes sonë të ngrihej lart e të atakohej sistemi, por për këtë ai nuk kish nevojë të na jepte porosira. Por, gjithësesi, vetë karakteri i letërsisë dhe artit që bëmë ne, ish më i shpenguar e për vetë natyrën e artit tonë, ne shpëtuam nga detyrimet që i mundonin krijuesit e gjinive të tjera, për të bërë poema, vepra figurative dhe këngë që të pikturonin një realitet të lumtur, që të himnizonin diktatorin dhe revolucionin proletar të përbotshëm.
Kështu ne patëm shfaqje humoristike të mira, komedi të këndshme, kinokomedi të ndjekura mjaft, një letërsi dinjitoze me përshkrime situatash e karakteresh, art karrikatural të një niveli të mirë. Po ashtu, mund të them se te ne u rritën artistë të shquar të humorit. Megjithatë diçka mungoi.
Ne nuk guxuam dot t’i thoshim hapur të vërtetat e mëdha të jetës shqiptare nën diktaturë. Gjuha alegorike, mesazhet e tërthorta që përdorëm, ishin pak.
Në atë ambient surreal ne ishim prodhues të artit komik, por ndërkohë, ne vetë ishim subjekte komikë.
Ti shkruan një skenar të goditur, që do ta luajnë aktorët dhe do ta shfaqin atë në televizion. Megjithse je i kënaqur me atë që ke shkruar, natën e parë nuk të zë gjumi, se alegoria është shumë e hapur e lehtësisht e rrokshme. Trembesh se atë do ta kuptojnë dhe vepra jote pra, bëhet shumë e rrezikshme. Natën e dytë, kur pasi i je rikthyer, e ke ndrequr dhe ia ke mbuluar pak alegorinë, përsëri nuk të zë gjumi, ngaqë shkrimi yt tashmë është i zakonshëm e banal… E kështu, në fund të javës, je katandisur pa pikë gjumi në sy!
Jam mrekulluar vërtet disa herë, kur ndeshja njerëz që gjenin se çfarë të lexonin e sidomos si të lexonin, aty ku nuk qe shkruar asgjë…
Në televizion ishte shfaqur një komedi e shkurtër. Farën e kësaj komedie e kisha nga rinia ime e hershme. Punoja atëherë në një kantier të largët e të mënjanuar. Aty, në një lloj klub kantieri, pata njohur një banakier, që i keqtrajtonte klientët që ankoheshin për gramaturat e pijeve, të sallamit dhe të salcës. Dy ndihmësa të banakierit, sikur të paskeshin parë filma të Çaplinit, i hynin me shqelma atyre klientëve që e tepronin me ankesa, apo që ankoheshin pa sukses në administratën e kantierit për të larguar banakierin e egër. Kështu, në atë lokal ishte krijuar një gjendje terrori. Unë dhe shokët e mi rrinim gojëkyçur dhe kur banakieri na pyeste nëse kishim ndonjë ankesë, ne nxitonim t’i thoshim “jo”. Bile nganjëherë na vinte t’i thoshim që në atë vend, dmth, në atë lokal, ne ishim të lumtur.
Komedinë e përgatita me disa nga artistët më të mirë të atyre viteve. Në një lokal njerëzit hanin, pinin, ankoheshin, hiqeshin zvarrë, më me tepri se në kujtimet e mia të largëta. Dy aktorët kryesorë luanin bukur, ata porosisin disa herë konjak dhe banakieri u dërgonte gota gjithnjë me pak e më pak pije brënda. Aq sa në fund ai ua dërgoi gotat bosh. Klientët pa shqiptuar asnjë fjalë proteste, i përplasnin ashtu bosh e pinin për shëndet të njëri – tjetrit. Dhe asnjëherë ata nuk guxuan t’i qahen banakierit që vazhdimish i pyeste në ishin të kënaqur…
Ish e papritur për mua, kur pas dhënies së komedisë në tv, dy individë të panjohur, ngaqë kishin pirë edhe pak alkol, më shtrënguan duart e më puthën, duke më përgëzuar për guximin që dilja aq hapur kundër gjëndjes në vend e kundër qeverisë.
- Shikoni, – u thashë duke buzëqeshur, – mua më vjen keq që t’ju zhgënjej. Ajo
është një komedi, si gjithë të tjerat dhe nuk ka asgjë kundër qeverisë!
Po të mos ishin pakëz të dehur, ata nuk do të guxonin të shtyheshin më shumë e të më bindnin mua, se ai lokal ngjante si Shqipëria, ndihmësat e banakierit ngjanin me ata të Sigurimit dhe vetë klientët ishin shumë të ngjashëm me ne, shqiptarët. Ca banorë që historinë e kanë plot me kryengritje, por që janë katandisur të urtë e të urtë – shumë të urtë. Banakieri ngjante …me atë …burrin… që ngjante! E ngrinin gishtat përpjetë drejt tavanit e më lavdëronin për guximin, aq shumë sa unë fillova të ndihem ngushtë.U thashë se ne nuk kishim pasur nevojë për guxim. Atyre vetë, që u shkonte mendja për keq, apo që po kërkonin paralele me zor, ata vetë ishin të guximshëm e duhet të ruheshin…
Ishte vërtet një situatë qesharake, kur na pëlqente që alegoria jonë kuptohej, por shqetësoheshim kur na lavdëronin me guxim të tepërt.
Pas leximit kaq të ndezur, pas këtij përfytyrimi të pasur alegorik, ne ndjenim se në atë limonti, në atë shkretëtirë fjale, njerëzve tanë për ndjenjën e tyre të humorit, u duhej vetëm një shkëndijë. Dhe ne gati – gati nuk u nevojiteshim fare pastaj.
Atë të qeshur që e sillte me droje dhe frikë humori i licensuar, e plotësonte për bukuri ai i ndaluari.
Në fund të viteve ‘70 më ra në dorë një botim i bukur francez me titull “Enciklopedia Botërore e Anekdotave”. Në të vura re se anekdotat e popujve nën shtypje, izraelitëve, afrikanëve dhe sidomos evropianëve nën zgjedhat nazisto-komuniste, ishin ato më të bukurat. Ato kishin peshë dhe art të kulluar. Dukej sikur terrori, me zhveshjen nga liritë dhe të drejtat njerëzore bëhej, paradoksalisht, kontributori më i shquar i bukurisë së këtij lloj arti të veçantë. Që atë kohë me Enciklopedinë Franceze, por sidomos me dhjetra botime të anekdotave eurolindore, me të cilat u mora më pas këtu në SHBA, vura re se shumë nga anekdotat që tregoheshin te ne, si të lindura në vend, paskëshin qenë ruse, çeke, rumune… Pra mjaftonin kushtet e njëjta sociale – kufizimet e lirive, gjëndja katastrofike e ekonomisë, që ato të merrnin veshjen kombëtare të çdo vendi e të dukeshin si të prodhuara në atë vend.
Pata dhe një sensacion të ri: 30 vjet më parë, në Tiranë unë i kisha ndjerë se ato anekdota ishin më të bukura, se tani, kur po i studjoja këtu, në Nju Jork. Tani ato qëndronin mbi tryezën time, si ca mina me detonatorë të hequr dhe merret me mend, që vlera e tyre ishte tok me rrezikun. Dhe bukuria e tyre ishte më e plotë kur ato i sillnin dëm atij që i tregonte dhe nganjëherë, ironikisht, dëmtonin edhe më shumë atë që i dëgjonte!
Prandaj, ato bënin një jetë të fshehtë, të nënëdheshme.
Kur vjen fjala te aktorët e humorit, një mirënjohje të thellë e të veçantë meriton artisti ynë, Skënder Sallaku. Unë kam pararendur ta shpreh atë mirënjohje në një libër të tërë, në atë që përmenda. Sallaku me shokë e bënë jetën e tyre dhe të bashkëkohësve të tyre më pak të hidhur. Sallaku ishte një artist i një kalibri të veçantë me vlera shumëpalëshe: mendimtar dhe klloun. Ai paraqet një përjashtim të pabesueshëm. Ai gëzonte një dashuri mbarëpopullore: atë e deshin komunistët dhe antikomunistët, të burgosurit dhe komandantët e burgjeve, hamejtë dhe antarët e Politbyrosë. Ai kishte famën e treguesit të parë të anekdotave të hidhura. Ato, ai nuk i tha dot asnjëherë në skenë apo në televizion, por ai nuk druhej – dhe për fat, nuk pësoi gjë – t’i tregonte deri para vetë diktatorit. Hoxha ia kurseu ndëshkimin, për të dhënë imazhin e njeriut me sens humori, a ndoshta, pikërisht, për guximin e të treguarit para tij dhe ndoshta për të ndjekur rregullin historik të sundimtarëve, që asnjëherë nuk i kanë prerë kokën lolos. Por, shumë të tjerë pas denoncimesh për rrëfim anekdotash kanë hyrë në burg e nuk dolën më.
Te ne të gjithë anekdotat e importuara, apo të lindura në truallin shqiptar i atribuoheshin edhe si autor, këtij artisti të rrallë. Sallakut i atribuohej edhe kjo që tregon se si…</p>
Në korridoret e Gjykatores, një gjykatës dëgjon një të qeshur të parreshtur në dhomën e një kolegu. Hap derën dhe e gjen kolegun të shtrirë përdhe, duke qeshur me lot.
- Pse po qesh? – e pyet.
- Lëre, – i thotë në mes të gazit kolegu. – Kam dëgjuar një anekdotë që po më
mbyt nga e qeshura.
Tjetri u bë kurreshtar.
- Ma trego dhe mua, koleg.
- Je çmëndur? Unë atë që ma tregoi sapo e dënova tetë vjet.</p>
Mjafton të hyje në burg, qoftë edhe për një anekdotë të vetme e pastaj zinxhiri i
vuajtjeve nuk kish fund:</p>
Në një burg në Tiranë, bisedojnë dy të burgosur:
- Byrazer, sa të kanë dënuar? – Dhjetë vjet. – Sa ke bërë deri tash? – Pesëmbëdhjetë.
- Edhe sa të kanë mbetur? – Edhe njëzet!…</p>
Mijëra vetë te ne janë dënuar për shkak se dëgjonin fshehurazi në radio, Zërin e Amerikës, dhe kjo ngjante me këtë që teksa…</p>
një fëmijë humbet në morinë e pushuesve të plazhit. E gjen një polic.
- Humba, – i thotë djali i vogël policit. – Nuk di ku t’i gjej më babin dhe mamin.
- Mos qaj! – ia kthen polici. – Ne do të njoftojmë me radio dhe e prindërit do të mësojnë
ku ndodhesh. Do që ta japim njoftimin për ty në radion e plazhit, apo në Radio Tirana?
Fëmija ka një propozim më praktik:
- Babi dhe mami nuk e dëgjojnë kurrë Radio Tiranën. Nuk e jepni dot në Zërin e
Amerikës? Prindërit e mi vetëm atë dëgjojnë.</p>
Një vlerësim interesant për këto lloj anekdotash e kam marrë çuditërisht, nga një klerik i shquar, nga i ndjeri Imam, Vehbi Ismaili, Kryetar i Komunitetit Shqiptar Mysliman për ShBA dhe Kanada. I dërgova librin që po përmend. “… Unë jam larguar nga Shqipëria që më 1938 – më shkruante Hirësia e Tij.. – Kur pas lufte vinin këtu në SHBA të arratisur, ata shanin regjimin e Enver Hoxhës me mllef dhe e pikturonin vendin një xhehnem. Unë nuk i besoja tërësisht, se ishin shumë të vuajtur e të munduar nga komunistët. Ishin tendenciozë dhe e nxinin realitetin e vendit. Nga ana tjetër, agjentët e Sigurimit këtu, shpërndanin ilegalisht revista të bukura shqiptare, me ngjyra, ku shkruhej se nuk kish vend më të lumtur dhe më të përparuar se Shqipëria. Kur më binte mua në dorë ndonjë revistë e tillë, unë nuk e besoja. Thosha se ish reklamë e politikës. Ishin tendenciozë dhe ata. Libri yt më ka ndihmuar për njohjen më të saktë të Shqipërisë së vërtetë të Enver Hoxhës. E di përse? Përveç rrëfimit tënd, – që le ta quajmë dhe atë tendencioz! – ato 100 e ca anekdota të përzgjedhura aty, janë një pasqyrë e vërtetë. Asgjë nuk mund të jetë më e vërtetë se anekdota. Anekdota po nuk qe e vërtetë, vdes. Nuk mbetet!”
Vlerësimi i lartë që i bën anekdotës ky klerik i shquar merr cilësitë e një përkufizimi estetik të rëndësishëm. Këto vepërza, gjeneratore të së qeshurës së ndaluar, që tregonin me zë të ulët shqiptarët dhe miliona europianolindorë nën diktaturat komuniste, ishin pasqyra më besnike e realitetit të shëmtuar që pritej të ndryshonte.
Të gjitha kryengritjet në historinë e njerëzimit do të kenë filluar me një anekdotë.
Që gjendeshin aq shumë dukuri qesharake, nuk ishte as merita dhe as faji ynë, ama, që ne i peshkonim ato, kjo ishte falë pasurisë sonë shpirtërore dhe papërkulshmërisë. Se kur dëshpërimi i kalon kufijtë dhe shpresa nuk të ngre dot nga ku ke rënë, ti nuk qesh më. Ti atëhere je dorëzuar. Njeriu që nuk shpreson se do të ngrihet më këmbë, nuk e sheh dot qesharaken e nuk qesh.
Ne shpresonim të ngriheshim, pamë dhe vazhdimisht qeshëm…
Për këtë është kuptimplote shprehja me të cilën dua të mbyll ligjëratën. Ajo është thënë nga një prift katolik i burgosur, në mes të një qelie me shumë të burgosur të tjerë. Ata u zgjuan pas një mesnate nga alarmi që rojat e burgut, jepnin natë për natë, vetëm për t’ua prishur gjumin të dënuarve nga regjimi.
At Pjeter Meshkalla, u zgjua dhe në vend të shante dhe mallkonte, siç po bënin shokët e qelisë, thjesht u ankua me zë të lartë: “Si nuk na lanë ta gëzojmë si duhet kët’ burg, more vllazën!”(Shekulli)</p>
Ky artikull eshte marre nga: http://www.albaniasite.net/?p=24718. Per me shume artikuj te ngjashem vizitoni: http://www.albaniasite.net/?p=24718